Accessibility links

Кайнар хәбәр

"Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?" Prof. Dr. Nadir DÄWLÄT (9. өleş)


Ütkän programabızda Mukdenda çığarılğan Milli Bayraq gazetası turında mäğlümät birgän idek.

Berençe Qorıltaydan soñ Mançurya, Yaponiä häm Qıtaydağı cämğıätlärneñ zur ber öleşe Milli Märkäzneñ küzätüe astında eşçänleklären däwam itte. Läkin az öleşe Milli Märkäzneñ küzätüennän yıraqta qalğan ide. Yıraq Könçığışta yäşäwçe törek-tatarlarnıñ sanı kimi başlağaç, faraz itelgänçä 15 meñ tügel, 5-6 meñ tiräsendä qalğan bulsa kiräk. Bu mäğlümatlarğa qarağanda, 1945 yılda Üzäkkä bäyle Mançuryadä Xaylar şähärendä 500 äğza, şulay uq Xarbin şähärendä 600 äğza, Çangçunda – 250gä yaqın, Girinda - 70, Mukdenda - 90, Mançurya stansiäsendä 50gä yaqın yağza bar ide. Bu sannar nigezendä Mançuryadä Milli Märkäzgä bäyle törle oyışma äğzalarınıñ sanı 1300 tiräsendä bulıp, äğza bularaq qabul itelmägännärneñ sanın da şuña quşsañ iñ, kübendä meñ-ike meñ törek-tatar yäşägän dip äytä alabız.



Yaponiägä kilsäk, Tokioda – 40, Qobeda – 200, Nağoyada – 50, Qoreyänıñ Qeyjo şähärendä 120 äğzanıñ İdel-Ural Märkäzenä bäyle oyışmalarda terkälgän buluı farazlana. Läkin bez ayıruça Tokioda Qorbanğali tarafdarlarınıñ san yağınnan küpçelekne täşkil itülären häm alarnıñ üz İslam Cämğıätläre buluın beläbez. Monnan tış, berençe qorıltayğa delegatlar bulıp kilgän Yaponiäneñ Kumamato, Miäzäki kebek şähärlärendä dä törek-tatarlar yäşägänlege iğtibarğa alınğan oçraqta, Yaponiä häm aña bäyle Qoreyäda yaqınça 2 meñ keşe yäşägän dip äytä alabız. Qıtaynıñ Tientsin şähärendä 250, Şanxayda isä 200 h.b. şähärlärdä taralıp yäşägän berniçä yöz törek-tatarnı iğtibarğa alsaq, Qıtayda da bu san 500dän artaçaq. Bolardan añlaşılğança, böten Yıraq Könçığışta taralıp yäşägän törek-tatarlarnıñ 1945 yıllardağı sanı biş meñnän az ğına artıq bulğan dip farazlıy alabız. Bu qadär az xalıqnıñ, suğış alıp kilgän awır iqtisadi şartlarğa qaramastan, üz matbuğat orğannarı buluı, belem birü ölkäsendä häm dini eşçänleklären alıp baruları häm bolar öçen kiräkle aqça cıya aluları xörmätkä layıq.

Berençe Qorıltayda qabul itelgän qararğa kürä öç yıldan soñ, yäğni 1938 yılda İkençe Qorıltay uzdırılırğa tieş ide. Läkin Mançutigo räsmi orğannarınıñ viza birmäwläre belän bäyle problemalar çığu häm mondıy cıyılış uzdıruğa bik uñay qaramawları säbäple, Qorıltaynı ütkärü waqıtın çigerüdän başqa çara qalmadı. Berdänber başqarıla alğan eş – Märkäzdä eşläwçelärneñ eş waqıtların (srokların) ozaytu häm räis Ğayaz İsxaqinıñ Avrupada buluı, ikençe räis wazıyfasındağı Äxmäd Wäli İbrahimnıñ Törkiägä küçenep kitüe säbäple, Märkäzne citäkläw öçen ber şäxesne bilgeläw kiräk ide. Näticädä berençe Qorıltayda kaznaçey bularaq saylanılğan Äxmädşah Ğizzätulla, yaxşı ğına yapon telen belüe dä iğtibarğa alınıp, räis wazıyfasına bilgelände.

1938 yılnıñ 20-25 fevral könnärendä Mukdenda Märkäzneñ General Şura cıyılışı uzdırıldı. Bu cıyılışta Üzäkneñ öç yıllıq eşçänlege tikşerelde. Üzäk 1939 yılda İkençe Qorıltaynı cıyarğa tırışıp qaradı. Läkin bu tırışular dä uñışlı bulmadı. Üzäk 1941 yılnıñ 5 iyülendä yasağan belderüendä Qorıltaynıñ 1941 yılnıñ 17 avgustında cıyılaçağı, 4 kön däwam itäçäge, Ğayaz İsxaqi çit ildä bulu säbäple yaña räis häm ike räis citäkçese saylanaçağı turında äytte.

Läkin yänä dä Qorıltaynıñ ütkärelü waqıtı 10 köngä kiçekterelergä mäcbür buldı, häm, nihayät, 1941 yılnıñ 28 avgustında İkençe Qorıltay qabat Mukdenda ütkärelä aldı. Avrupada dörläp yanğan, soñraq Yıraq Könçığışta 1941-nçe yılnıñ 7 dekaberendä Yaponiäneñ quşıluı belän tağın da dähşätlängän İkençe Dönya suğışı zur iqtisadi häm säyäsi awırlıqlar tudırdı. 1938, 1939, 1940 yıllarda da Qorıltaynıñ ütkärelüen tıyğan yaponnar bu yulı üzläre ük Qorıltaynıñ ütkärelüen telilär, şul säbäple Mançutigo xaqimiätennän viza alu mäsälälären xäl itüdä şaqtıy zur yärdäm kürsätälär. Qorıltayğa bulğan iğtibarları añlaşıla ide. Yaponiäneñ räsmi orğannarı Qorıltaydan Märkäzneñ niğmatnamäsendäge Yıraq Könçığış süztezmäsen “Böek Könçığış Töene” dip üzgärtüen taläp ittelär. “Böek Könçığış Aziä xalıqlarınıñ azatlıq öçen alıp barılğan köräştä qatnaşuları şarttır” häm “Törek-tatarlarnıñ antikolonial'' blokqa yärdäm itüläre şarttır” digän ike matdä dä östälde.

Ütkärelgän saylawlarda Üzäk räise itep Äxmätşah Ğizzätulla, Diniä komitetı räise itep Gabdelkärim Räxim, särqatip itep qabat İbrahim Däwlätkilde saylandı. Belem birü häm tärbiä komitetı räise itep isä Roqıya Möxämmädiş häm Finans eşläre komitetı räise itep Salman Aiti saylandı.

1935 yılnıñ fevral'' ayındağı berençe Qorıltayda 41 delegat qatnaşqan bulsa, bu 1941 yılnıñ 28 avgustında ütkärelgän İkençe Qorıltayda 26 delegat qatnaşa aldı.

Däwamı kiläse tapşıruwıbızda.
XS
SM
MD
LG