Küptän tügel Çiläbe ölkäseneñ Tatar Qarabolağı awılında yazuçı Fäwziä Bäyrämovanıñ “Atom atawında yäki tatarlarğa qarşı atom genotsidı” dip atalğan kitabın täqdir itü kiçäse bulıp uzdı. Bu kitap Çiläbe ölkäseneñ tönyaq-könçığışında urnaşqan tatar awılları xalqınıñ ayanıçlı, faciğäle yazmışına bağışlana.
1957нче yılda, “Mayaq” ximkombinatı şartlağannan soñ, bu cirlärdä yäşäp yatuçı meñlägän keşe radiatsiädän zarar kürgän. Bu xäl kiñ cämäğätçelekkä üzgärtep qoru cilläre isä başlağaç qına, Çernobıyl' faciğäsennän soñ bilgele buldı. Kitapnıñ avtorı Fäwziä xanım Bäyrämova, bu temanı 90нчы yıllar başınnan uq öyränä başlap, törle arxivlarğa ütep kerep, teträndergeç faktlarğa tap buluın äytte. Älege kitap östendä eşli başlawı da bu xälne xalıqqa, xoquq yaqlawçılarğa, kiñ cämäğätçelekkä citkerü maqsatı belän bulğan.
Qarabolaq, Möslim kebek awıllarda yäşäwçe isän qalğan olı keşelär iskä alğança, şartlaw waqiğasınnan soñ rus awılların küçergändä, avariä qaldıqların yuqqa çığaru öçen tatarlarnı quğannar. Annan soñ bu awıllarğa cäy sayın ällä qaylardan zur-zur ğalimnär, vraçlar kilep, keşelärne tikşergännär, analizlar alğannar, teşlären, söyäklären qarağannar. Ni ğäcäp, däwalaw bilgeläwçe genä bulmağan. Nurlanış mäkere arqasında bügengä qädär niçä buın keşelär integä. Qarabolaq misalın ğına alıyq. Ul waqıtta 5000 keşe yäşägän Qarabolaqta bügen 400 keşe yäşi. Awılda un zirat bar, qalğanın inde sanamıylar, sanawnıñ mäğnäse yuq, iske ziratlarnı inde urman dip kenä atıylar. Awıl mäktäbendä 2003нче yılda 80нән artıq bala uqısa, bügen alarnıñ sanı 38. Yekaterinburg şähäre bol'nitsasında 5 yäşlek Qarabolaq balası böyer yaman şeşe awıruı belän yata. Fäwziä xanım äytüençä, tağın bik küp faktlar kiterergä mömkin äle.
Qarabolaq xalqı başqa tirä-yun'däge awıllarda yäşäwçelärgä qarağanda üzlären kübräk räncetelgän dip sanıy. Bu köngä qädär biredä yäşäwçelär atom qaldıqların yuйqa çığaruda qatnaşuçı statusın alu, aña bäylängän taşlamalarğa layıй bulu öçen köräşä. Barı tik 2003нче yılda ğına, Bötendönya tatar kongressınnan ber törkem delegatsiä biregä kilep eşläp, xakimiät orğannarına çığıp, sud arqılı dokumentlar yasarğa yärdäm itä başlağaç qına, iñ berençe uñay üzgäreşlär kürenä başlağan. Awılğa qädär asfal't yul kergän, 18 keşe sudlaşıp “likvidator” digän status alırğa ireşkän. Alar bu köndä ayına 400 sum aqça alalar. 400 keşe yäşägän awılda barı tik 20 eş urını bar. Eş bulmağanlıqtan, alar şul 400 sumğa da quanıp yäşilär. Ä inde awılğa gaz kertü, aşığıç yärdäm maşinası bilgeläw, telefon kertü kebek ğadi sivilizatsiä äyberläre älegä wäğdädä genä qala birä.
Qarabolaq awılınıñ mäktäp binasına täqdir itü kiçäsenä küp bulıp cıyılğan xalıq bu turıda bik açınıp söyläde. Keşelärneñ üzägenä ütkän inde bu xällär. Qarabolaq faciğäsenä bağışlanğan kitap ta alarda zur tä'sirlär qaldırğan. Alar belän yañadan oçraşıp, xalıq qayğısın yañadan ber tapqır yöräge aşa kiçergän Fäwziä Bäyrämova söyläwençä, xalıq Tatarstan xökümätenä, tatar kongressına olı räxmätlär yullağan. Avtor fikerençä, bu temanı kütärüneñ mäğnäse yuй diyuçelär bardır. Ul waqiğalarğa ille yılğa yaqın waqıt ütkän bit inde. Ämma “Mayaq” şartlaw waqiğasın berniçek tä inqar itep bulmağan kebek, radiatsiäneñ keşelek öçen bulğan zararın da inqar itü mömkin tügel. Bu temanı kütärü bu xällär bütän qabatlanmasın öçen, keşelär yäşi torğan cirlärgä yaqın urınnarda atom qorılmaları tözüne tuqtatsınnar öçen, cirneñ kiläçäge öçen kiräk.
Fäwiä Safiullina Yekaterinburg
