Oktäber urtası citteme, törle tarixi, istälekle waqiğalar bulıp tora. Bıyıl tağın Xäter köne ütäçäk. Soñğı könnärdä qabat-qabat sorıylar, qayçan soñ ul Xäter köne? Qazannıñ İvan Groznıy tarafınnan alınu köne – 12 oktäberdäme, 15 oktäberdäme. Ğädättä cıyılış häm mitinglar 15ендә ütä. Ä baqsañ, Qazannı alu 12ендә. Çönki 453 yıl elek Qazan Kirmänen yandıru iske stil' belän näq 2 oktäberdä bulğan. Yaña stil'gä küçerü öçen ğädättä iske datağa 13 kön östälsä dä, bu datağa 10 ğına kön östälä.
Ni öçen disezme? Çönki waqiğa 4 ğasır elek bulğan. İske stil' belän yaña stil' arası anda qısqaraq. Menä şuşı ğadi astronomik häm kalendar' ğämälen başlarına sıydıruçılar bik az. 15 oktäberne östenräk itep, 12 oktäberneñ näq Qazannıñ ayulap alınğan köne ikänlegen onıtuçılar da bar. Xäyer, bu bit bäyräm tügel, xäter, istälek. Tögäl könen iskä alıp, quanuçılar da bardır bälki. Ämma, ni ğäcäp, Qazannı ayulap alğan häm könçığışqa qapqa açqan böyek kön dip bäyräm itüçelär kürenmi. Dimäk, rus häm İvan Groznıy ğäskärläre alarnıñ xäzerge näseldäşläre üzläreneñ tarixi ciñügä ireşkännären zurlap bäyräm itmilär. Anısı da zur närsä. Çönki zur tatar xalqınıñ tirän tarixına toz sibärgä uñaysız, dip añlarğa kiräk.
Xäyer, Rusiäneñ säyäsi dairälärenä dä sabaq alırğa säbäplär bar. Niçämä yıl buyı yaña millät, sovet xalqı dip talqıdılar. İdel-Uralda Sebergä, Seberdän Taşkentqa, Kavkaz Krıymnan, Qazaqstan häm Üzäk Aziä töbäklärenä eşelon-eşelon keşelärne taşıdılaryu. Yäşlär udar tözeleşlärgä cibärelde. Qannar, millätlär butalıp, qara, aq çıraylar, zäñgär, yäşel, qoñğırt küzlär, yaña proporsiälärdä uramnarda kürenä başladı. Ämma, sovet milläte barlıqqa kilmäde. Qannar butaldı, tellär, mädäniätlär onıtıla başladı, tik şulay da yaña millät kilep çıqmadı.
Rusiä Fännär akademiäseneñ etnologiä institutı direktorı urınbasarı Mixail Ğuboğlo şul waqıtta uq çığış yasağan ide. Sovet xalqı digän närsä – ul millät tügel, ul etnos çit häm östen berdämlek, digän ide ul. Xäzer Mixail Niqolayıwiç yañadan şul uq süzlärne qabatlıy. Rusiäle digän berlek millät tügel, “nadetniçesqaya obşçnost'” di ul. Ämma, barıber, aña qaramıylar, tağın yaña näsel çığarırğa kereşälär. Mondıy eşlärneñ axırı – ızğış häm tarqalu. Näq SSSRdağı kebek.
Rusiä Cinayät kodeksında 282 matdä bar - – millätara ızğış çığaru öçen cawaplılıq. Bu atnada menä şuşı ugolovnıy stat'yağa layıqlı ğämäl bilgele buldı. Ämma, şuşı gönah eşe iñ östän başlağanğamı, rätläp matbuğatqa da çığarmıylar. ğäcäp xällär turında yarıymoppozitsio “Kommersant” gäcite genä söyli. Ä bit Rusiäneñ milli säyäsäte konsepsiäsen üzgärtü turında täqdim Vladimir Putinnıñ 3 yıl elek Qazanda tatarlar belän oçraşqannan soñ tuğan ide. Şuşı konsepsiäne yaxşırtabız, digän bulıp, cıyılğan meñnärçä täqdimnärne arxivqa salıp, qayber qızu başlı şovinistlarnıñ çile-peşle käğäzlären räsmi säyäsät itep, qolğa başına kütärergä mataşalar. Häm berkemneñ ise kitmi. Läm-mim, tıp-tın. Xätta xalıqnıñ üze dä bu eşlär belän qızıqsına dimäs idem. Belmägäç, qızıqsınmıy inde. Dönya kötärgä kiräk bit. Pipe, tozı, külmäge, ıştanı digändäy.
İnde cirle üzidarägä saylaw kampaniäse tämamlandı, diärgä bula. Xätta şuşı ütä dä tormışçan häm säyäsi çara eçpoşıyrgıyç tınlıqta bardı. Başqa waqıtta içmasam, saylaw aldınnan qayber uramnarda çoqır-çaqırlar tigezlänä, qoyılar çistartıla, ziratlarnıñ qoyması yañartıla ide. Elekke nakazlar niçek ütälgän, kiläçäkkä nindi nakazlar biräbez, dip baş wattılar. Ä xäzer alar mäşäqätlänmädelär.
Xikmätle bit bu dönya. Ber yaqtan Vladimir Putin üze tabiplarğa, şäfqät tutaşlarına aqçanı bermä-ber arttıram, dip süz kütärde, xökümätkä burıçlar quydı. Şunnan berniçä atna ütkäç, xakimiät firqäse bayraqları astında yörüçe profsoyuzlar piketqa, mitingqa çıqtı. Byudjetta eşläwçelärgä aqça biregez, tabiplar, uqıtuçılar naçar yäşi, dilär. Bäy, Putin birä bit inde. Ä üzläre xakimiät firqäse bulğaç, alar kemgä qarşı zabastovkağa çığalar soñ? Añlaşılmadı, zamanası şundıy.
Berdänber häm iñ zur, iñ ğäyrätle firqä tözi torğaç, axırı çikkä barıp cittek. Qazan şähäre Sovetına deputatlar saylağanda berniçä okrugqa Berdäm Rusiä firqäse üz namzäten çığarmadı. Häm saylaw aldınnan ike okrugta Äxmätväliev häm Drujinina digän yedinoroslar üz teläkläre belän saylawdan töşep qalırğa bulğannar. Nişläp, xakimiät partiäse alay tıynaqlana, kemnär faydasına saylawdan töşep qala – añlaşılmıy. Şunısı bilgele, äle üzläre töşmäsälär – barıber saylaw waqıtında bik az aşına tawış belän qoyrıqta österälep qalır idelär. İñ qızığı, Qazannıñ ber okrugında 24 yäşlek ber qız liberal demokratlar firqäsennän täqdim itelgän häm ul saylawdan çıqmıy. Kiresençä, ciñügä bik ışana. Üze dä, ber zur sänäğät kompaniäseneñ başlığı bulıp eşläwçe ätise dä şiklänmi. Ä ğadi keşe, bigräk tä millät turında uylawçı, berär närsä añlıymı ikän? Bolarnı añlar öçen xikmät yärdäme kiräk.
Tarixta bulğan ğibrätle xällärdän sabaq almağan xäldä, kön sayın baqçağa kergän öçen qanalıp ta, haman şunda yañadan tığıluçı käcä yazmışı kötmime?
Rimzil Wäli
