Qazan xanlığı başqalası Yawız İvan ğäskärläre tarafınnan ayulap alınunı, tatar cämäğätçelege Xäter köne bularaq bıyıl unbişençe märtäbä bilgeläp ütte. Tatar däwlätläre bulğan, kiläçäktä dä bulırğa tieşle, ä şuşı däwlätlärne doşmannan saqlap, yaqlap şähit kitkännärne iskä alıp, däwläti xäterne yañartu bu.
Qazanda 15 oktäberdä Xäter köne irtänge säğät unda İrek mäydanında başlandı. Äkren genä milli üzañı bulğan xalıq, İrek mäydanına cıyıla tordı. Başqa şähärlärdän dä delegatsiälär kilä tora. Çit töbäklärdän dä bar. Tatarlar ğına tügel, başqort milli xäräkäte dä, mari, çuaş milli cämğiätläre wäkilläre dä 15 oktäberdä Qazanğa kilgän, alar da mäydanğa çıqqan. Waqıtında bit, Qazan xanlığı alarnıñ da watanı bulğan. Tarixta, Qazan yığılğaç ta, çuaş- marilarnıñ tatarlar belän berläşep qarşılıq suğışları kürsätüe açıq mäğlüm.
İrek mäydanında matäm çarası başta Qamal teatrı artistları äzerlägän tamaşa belän başlandı. Rinat Tacetdin, Nail Dunay kebek olpat artistlar belän ber rättän, tamaşa da yäş artistlar da qatnaşa. Mäsälän, Qazannı yaqlap, şähit kitkän Qol Şärif rolen Fänis Cihanşa uynadı.
Menä şundıy tarixi tamaşadan başlanğan Matäm cıyının Rabit Batulla alıp bardı. Ul ber - ber artlı milli äydamannarğa, cırçılarğa, yazuçı-şağıry'lärgä süz birep bardı. Bıyılğı Qazandağı Xäter könenä mäsälän yazuçı Fäwziä Bäyrämova da kilgän ide. Çallı şähärendä yäşägän, waqıtında Xäter könen berençelärdän bulıp oyıştırğan Fäwziä Bäyrämova, Qazandağı Xäter könendä inde berniçä yıl qatnaşmıy. Ä bıyıl kilgän:
“Konsepsiä yazğannar imeş, Rusiä däwläte bulırğa tieş bulğan. Ä bezneñ telebez, dinebez, Tatarstanıbız, tatar xalqı nişlär nişlär? Mäskäwlärneñ monda eşe yuq. Çönki alarğa tatar milläte dä, İslam dine dä, tatar tele dä kiräkmi. Bügenge köndä yözlägän tatar möselmanı törmälärdä yata. Alarnı qinıylar, çitleklärgä utırtalar, cäberlilär, tok cibärälär tännärenä. 453 yıl elek niçek itep tatarlarnı kangğa batırğannar, näq şundıy uq xällär Rusiä törmälärendä bara. Cämäğät, Rusiäneñ kiläçäge yuq. Menä sez ğailälärgä qarağız. Ägär ğailädä ir – at eçä ikän, xatını zina qıla ikän, balaları narkoman ikän, urlıylar, keşe talıylar ikän, ul ğailäneñ kiläçäge yuq. Bez alar artınnan barırğa tieş tügel, bezneñ äbi – babalarıbız anıñ öçen şähit kitmäde. Anıñ öçen bu mäydanda tatar başı tägärämäde. Bez üzebezneñ bäysez däwlätebezne tözergä tieşbez. Çönki Rusiä artınnan betärgä, upkınğa töşärgä bezneñ xaqıbız yuq.”
“Bez bügen pıçraqqa batqan Qazannı tazartırğa tieşbez, bez bügen aqçadan nişlärgä belmägän İsxaqovqa äytergä tieş: yä bezneñ Qazannı çistartasıñ, yä bezneñ ofıqtan bötenläy kitäseñ. Ul bezneñ böyek Näqi İsänbätlärebezgä uram isemnären dä birä almadı. Ul xätta bezneñ babaylarıbızğa taşnı Qazan Kirmäne qarşında quydıra almadı. Çönki ul anı telämäde. Ul vlast'tän kitärgä tieş.” Bıyılğı Xäter köne çığışlar belän genä tügel, ä cır-moñ belän dä ürelep bardı. Gölzadä, Miñğol Galiev kebek Tatarstannıñ tanılğan cırçıları belän berrättän, yäş cırçılar da çığış yasadı. Mäsälän, İlsiä Bädretdinova, “Bez” digän yaña cırın başqardı.
Tatarstannıñ xalıq artistı Äzhär Şakirov ta, İrek mäydanında çığış yasadı:
“Qazannıñ meñ yıllığı tatarnıñ üseşen, kiläçägen kürsätergä tieş ide. Bilgeläw öçen mäğnäwi añ kiräk ide. Millät bularaq faciğälärne kiçep, niçek anıñ sänğäte, mädäniäte üskän häm dönya buyınça nindi urınnı ala digändä, bez härwaqıt tatarnıñ böyeklären mäydannarda kürmädek. Opera teatrında tatar sänğäteneñ üseşe bilgelänmäde, ä bit süz Qazannıñ meñ yıllığı turında bara. Mäskäwneñ meñ yıllığı tügel. Minem monda menä şundıy könne mäktäp häm yuğarı uqu yortları uqıtuçıları, däwlät citäkçelären küräse kilä.” Bıyıl Xäter könen distägä yaqın milli cämğiätlärne berläştergän Milli Şura oyıştırdı. Tatar ictimaği üzäge belän Milli Şura, şuşındıy tamaşalı Matäm cıyını aşa, 453 yıl elek bulğan faciğäne xalıqqa tağın ber qat kürsätmäkçe buldı.
Xäter könen başqa yıllarda, Yunıs Kamaledinov citäkçelegendäge oyıştıru komitetı oyıştırsa, bıyıl alar bu eştän çikläştereldelär. Milli Şura wäkilläre, monı, küp kenä çığış yasawçılarnıñ alar belän urtaq tel taba almawları dip añlattı. Mäsälän, Fäwziä Bäyrämova, bıyıl oyıştıru komitetında başqa keşelär bulğanğa ğına kilgän ikän.
Ä, İrek mäydanındağı cıyında, çüt kenä qawğa çıqmıy qaldı.
“Yunıs Kamaletdinov qayda, qayda Zäki Zäynullin. Qayda alar? Çıqsınnar Zäki abıylar!”
Şulay itep, cıyın barğanda, berniçä keşe, säxnägä Yunıs Kamaledinovnıñ buluın taläp itte. Mondıy ğawğa çığarırğa mataşunı, Milli Şura wäkilleläre, provokatsiä dip bäyäläde.
İrek mäydanındağı Xäter cıyınınnan soñ, Xalıq Qazannıñ üzäk uramnarı buylap, Qazan Kirmänenä yul aldı. Uramnarda maşina xäräkäte aldan uq militsiä tarafınnan tuqtatılğan ide. Şuña kürä, uramnıñ urtasınnan, kolonnağa tözelgän, qullarına, öndämälär, bayraqlar totqan xalıq, Azatlıq dip qurıqmıyça qıçqırıp bardı.
Kirmändä matäm cıyınında qatnaşuçılar Söyembikä manarası yanında şähitlär ruxına doğa qıldılar. Annan soñ, Qol Şärif mäçetendä namaz uqıldı. Namazdan soñ, Kirmän yanında, milli xäräkät şähitlär istälegenä häykäl quyırğa telägän urında cıyın däwam itte.
Qazan xanlığınıñ başqalasın Yawız İvan ğäskäre tarafınnan ayulap aluınıñ 453 yıllığın milli xäräkät menä şundıy nıqlap oyıştırılğan çara belän bilgeläp ütte.
Al'bina Zäynulla, Gölnaz Şäyxetdinova, Räfis Cämdixan.
