Mäğlüm buluınça, Başqortstan mäglümat çaralarında daimi räweştä başqort xalqınıñ dönya siwilizäsiäsendä totqan urını, tarixi-mädäni mirası turında başqort ğälimnäreneñ, yazuçılarınıñ häm, ğomumän, üz xalqınıñ ütkäne öçen ixlas küñeldän yanıp-köyep yörüçelärneñ uy-fikerläre yañğıratılıp tora. “Azatlıq” radiosı tıñlawçılarına başqort tarixçısı Salawat Ğallämovnıñ legendar ariylarnıñ çınbarlıqta başqort buluları, bügenge kördlärneñ häm başqortlarnıñ ber näseldän çıqqanlıqları, “Ural batır” eposınıñ şumerlarnıñ Gilgämeş turındağı eposlarınnan da borınğıraq buluı, ingliz tele belän başqort teleneñ tarixi berlege häm başqa bik küp şunıñ işe fänni açışları yaxşı tanıştır dip uylıym. “Azatlıq” tıñlawçıları ğına tügel, älbättä. Çönki Salawat Ğallämov üzeneñ açışları turında Başqortstannıñ televideniese, gäzitläre aşa kiñküläm cämägätçelekkä daimi räweştä söyläp tora. Başqortlarnıñ bik borınğı häm dönya siwilizäsiäsenä nigez saluçı xalıq ikänlege turında başqa başqort zıyalıları da söyli, älbättä. Alay ğına da tügel, Başqortstan Mäğärif ministrlığı tarafınnan “urta mäktäp uquçılarına häm, ğomumän, Başqortstan tarixı belän qızıqsınuçılarğa” täkdim itelgän “Ural häm Başqortstan bik borınğı zamannardan alıp 1917 yıl azağına xätle” digän däreslektä : “Bezneñ erağa qädär ikençe meñyıllıqnıñ ikençe çirege – Başqortlar İdeldän alıp İrtışqa qädär Arqaim, Sıntaş, Tanalıq kebek 70 qala tözegännär”, - dip raslawğa barıp citelä.
Başqortlarnıñ dönya siwilizäsiäsendä äydäwçe rol uynağan xalıq ikänlegen isbatlawğa xäzer inde başqort arxitektorları da cälep itelä başladı. Başqortstan televidenieseneñ “Arqaim” dip isemlängän zıyalılar klubı üzeneñ 9 häm 15 üktyabrdäge utırışların başqort arxitekturasınıñ dönyada totqan urının häm anıñ üzençäleklären tikşerügä bağışladı. Tapşırunı alıp baruçılarnıñ berse Azamat Yuldaşbayıv söyläşügä yünäleş birep şulay dip belderde: “Bez bügen tanırğa tieşbez: arxitektura ägär dä qaydadır barlıqqa kilgän disälär – ul antik däwerdä, antik dönyada tügel, Rimda, İtaliäda, ä bezneñ başqort cirendä barlıqqa kilgän täwge arxitektura. Şul uq Tägärmäç-qalabız isbatlap tora bit!”. Tapşıruda qatnaşuçı ber genä keşe dä mondıy sensasion häm inqilabi tezisnı kire qaqmadı. Fäqät arxitektor Rudol Awsaxov qına borınğı Misır, Wawilon arxitekturalarınıñ başqortlarnıqınnan irtäräk barlıqqa kilüen tanırğa çaqırdı. Tanıdılar buğay, çönki beräw dä moña qarşı çıqmadı.
Tapşıru barışında, niçek itep bügenge şähär tözeleşenä başqort arxitekturası tösmere birergä, digän sorawğa da cawap ezlände. Şunısı qızıq – fikerläşü mondıy yassılıqqa küçkäç, borınğı başqort şähärläre arxitekturası töşençäsen başqortlarnıñ küçmä xalıq çorı mirası bulğan tirmä obrazı kümep kitte. Arxitektor Dinar Xälitov, xätta, şähär fatıyrlarınıñ eçke yağın koridorlarğa, bülmälärgä, sanuzellarğa bülmiçä genä, başqort tirmäläre räweşendä tözüne mömkin dip belderde. Awsaxov äfände fatıyrlarnıñ eçen bülgäläp tormaw belän kileşsä dä, şähär yortların tirmä räweşendä tözügä qarşı çıqtı. “Tirmälärne bit un qatlı itep eşläp bulmıy”, - dide ul. Monıñ belän dä kileştelär sıman.
Menä şundıy räweştä, şundıy däräcädä ütä dä canlı ütte bu tapşıru. Tapşıru ütte – soraw qaldı: ni öçen, nindi maqsatlarda däwlät radiosı, televideniese, gäzitläre fänni yaqtan şaqtıy şikle bulğan, ämma ayırım ber xalıqta milli min-minlek, täkäbberlek tärbiäli torğan eş belän mataşa? Küpmillätle respublikada andıy uyınnar oyıştıru - ayırım ber xalıqnıñ başqalardan östenlegen nigezläw häm iglan itü öçen faydalanılmayaçaqmı? Ber närsä şulay da açıq – keşelek tarixı monıñ işe ğämällärneñ ni belän betkänen bik yaxşı belä.
Kärim Yauşev, Başqortstan
Kärim Yauşev, Başqortstan
