Tatarstanda säyäsi wäzğıyät belän qızıqsınıp baruçılar, respublikanıñ comğadağı sessiäsen bik ozaq köttelär. Çönki, rusiädäge xäzerge säyäsi wäzğıyättä yaña şartnamä tözü mömkin bulmağan xäl dip iskärtep kildelär küp kenä säyäsät belgeçläre. Döres, 1994 yılda tözelgän rusiä belän Tatarstan arasındağı şartnamä waqıtı çiklänmägän ide. Läkin, rusiädä yaña säyäsi möxit urnaşqaç, anıñ waqıtı da mäğlüm buldı. Niçek kenä bulmasın, yaña şartnamä proyektı äzer häm anı Tatarstan deputatları xupladılar. Xuplamıy çaraları yuq, çönki aña nindider tözätmälär kertergä deputatlarnıñ xaqı yuq.
Şartnamä proyektı, sessiä başlanğançı ser itep saqlandı. Anı deputatlar sessiä başlanır aldınnan ğına totıp qarıy, uqıp çığa aldılar. Jurnalistlarğa da taratıldı. Proyektqa, Şartnamä tözü buyınça ike yaqtan da tözelgän komissiä räisläre, Färit Möxämmätşin häm Sergey Kireenko imza salğan. Ul altı matdädän tora. Şartnamäneñ kereş öleşendä, 1994 yılğı şartnamä respublika konstitutsiäsenä häm 1992 yılnıñ 21 martında ütkän, referendum näticälärenä tayanıp tözelde dielgän. Yäğni, elek bulğan kileşü yañasında da tanıla. İsegezgä töşeräbez, 1992 yılğı referendumda respublikanıñ küpçelek xalqı Tatarstannıñ suverenlıq xoquqların raslağan ide, däwlät itep tanığan ide. Monnan tış, Şartnamäneñ berençe matdäsendä, Rusiädä töbäklär häm üzäk belän xoquqi mönäsäbätlär konstitutsiä häm şartnamälär nigezendä bara digän matdä bar. Älegä qädär, küp kenä xoquq belgeçläre häm säyäsätçelär monı tanırğa telämi ide. Rusiäneñ ğämäldäge säyäsätçeläre dä. Şuña qaramastan, töbäk häm üzäk belän mönäsäbätlärendä şartnamädä rol' uynağanlığı xaqında inde kileşüdä berençe punkt itep yazılğan. Monnan tış, respublikanıñ cir astı baylıqları turında da punkt bar, alar ayırım kileşü nigezendä xäl iteläçäk. Ä älegä bu tabiği baylıqlar mä’säläse, şartnamä dä, respublika xalqı tormışınıñ nigeze bulıp tora dip äytelgän. Respublika başlığınıñ ike telne- tatar häm urıs tellären belergä tieşlege xaqında da şartnamädä süz bar.
Tatarstan parlamentariyları, bu Şartnamä proyektın bik tiz qabul ittelär. Bernindi dä diärlek tawış-ğawğasız. Barı tik, deputat Ştanin ğına, şartnamä proyektınıñ kereşendä yazılğan 1992 yıl referendum näticäläre turında süz quzğattı. Rusiä Konstitutsion mäxkämäse bu referendum näticälären konstitutsiägä qarşı kilä dip tapqan ide. Şartnamädä bu referendum näticälärenä sıltaw bulğan oçraqta, Konstitutsiä Mäxkämäseneñ qararı belän ni eşlärgä dip soradı Ştanin Şäymievtan. Şäymiev bolay cawap birde.
Şartnamä proyektında mondıy mä’sälälärne berniçä cirdä tabıp bula. İnde, äytkänemçä, proyektnıñ unlap variantı bar ide. Söyläşülär alıp barğanda, bez, şundıy ber urtaq fikergä kildek, anda inde bäxäskä urın qalmıy. Annarı, Konstitutsion mäxkämägä telägän härkem möräcäğät itä ala . Ägär dä mondıy xäl bula qala ikän, minemçä, şartnamädä kürsätelgän prinsiplarnı qänäğätländerä yäki raslıy torğan cawap alaçaq. Çönki bez, här matdäne, här formulirovkanı mömkin bulğan barlıq qaraşlardan çığıp qaradıq. Bu bulğan xäl, bernindi dä konstitutsion mäxkämä anı bulmadı dip bara almıy
Şartnamä proyektı, küpçelek tawış belän xuplandı. Xäzer anı, Rusiä prezidentı administraiäsenä cibärergä tieşlär. Ä Rusiä prezidentı, anı Däwlät dumasına täqdim itäçäk. Anda, ul qanun tösen alırğa tieş. Duma, Federatsiä şurası raslağaç häm Putin imza salğaç.
Azatlıq, Tatarstan belän Rusiä arasındağı yaña şartnamä proyektına qarata berniçä belgeçkä möräcäğät itte. Proyektnı niçek bäyälisez dip.
Säyäsi jurnalist Räşit Äxmätov fikere
Yaña şartnamäneñ eçtälege moña qädär bulğanınıqına bik az turı kilä. Läkin şuña qaramastan, bu kileşü inde ber tarixi mizgel. Älegä qädär bulğan xakimiätne vertikal’läşterüdän kitü ikänne añlata. Bu soñğı berniçä yıldağı berençe tözelgän kileşü. Älegä qädär kileşü tözülär betep tordı. Bu töbäk belän tözegän berençe dokument, soñğı yıllardağı. Şuña kürä, anıñ ideologik yağı, yuridik yağına qarağanda östenräk. Bu küzlektän qarağanda, şartnamäneñ eçtälege ällä ni möhim tügel, ä möhim şartnamälär prinsibı qayta başlawı. Bezneñ ildä dogovrlı federatsiä töze ğomumän inqär itelep kilende. Xäzer şartnamälär praktikası yañadan qayta. Añlaşıla, kiläse şartnamä Çeçnya, Başqortstan belän bulaçaq. Bez bu mäsälädä berençe bulıp torabız. Şartnamädä yomşaqlıq, sığılmalıq bilgeläre dä bar. Mäsälän, referendumğa sıltama. Rusiä konstitutsion mäxkämäse anı tanımağan ide, ä şartnamädä bu tanıla Älegä şartnamä qayçan federal' qanun räweşen alıp äle tögäl bilgele tügel. Hiç yuğı, küzätüçelär, Rusiä Duması monı raslarğa tieş, qarşı kilmäslär dip añlata. Berençedän, Dumanıñ Putin administratsiäsenä tıñlawçan bulu belän monı añlatalar. İkençedän, Tatarstan prezidentınıñ «Berdäm Rusiä» firqäsen öndärläreneñ berse bulıp toruı belän. Yäğni, duma deputatlarınıñ küpçelegen täşkil itkän berdämrusiälelär, Şäymievqa qarşı çıqmas digän ömet belderälär.
Räfis Cämdixan
