The Economist yazuınça, uzğan ğasır başında patşa imperiäse can-täslim qlırırğa yaqtanda İdel buyında milli tormış qaynağan. 1917-1918 yıllarda Rusiä üzägendä, bu töbäktä yäşägän fin-uğır häm törki xalıqlarnı berläştergän İdel-Ural dip atalğan zur respublika bulğan. Finnar Rusiädän kitkän, ä menä alarnıñ qärdäşläre - komi, mari, udmurt häm başqa xalıqlar - näq menä İdel-Uralda qısqa waqıtqa bäysezlek tatıp qalğan. 1918dä bolşeviklar respublikanı tar-mar itkännän soñ, anıñ sörgengä kitkän tışqı eşlär ministrı Sadri Maqsudi Finlandiä, annarı Estoniädä cılı qabul itelgän.
The Economist yazuınça, bügen Rusiädä şuşı täräqqiät qabatlanırğa mömkin dip qurquçılar bar. Prezident Putinnıñ kiñäşçese Vladislav Surkov fikerençä, Finlandiä, Estoniä häm Yevropa Berlege fin-uğır xalıqların qotırtıp, alarda qänäğätsezlek tudırırğa tırışa. Şovinist basmalar Könbatış Rusiäne cimerergä teli digän xisle xikäyälär bastıra. Putinnıñ, çittän finanslanğan ğäyre-räsmi oyışmlarnı tikşerergä kiräk, dip äytüe buldı, şunduq mari xalqınıñ xoquqları öçen köräşkän törkemnärne tikşerü yañartıla digän xäbärlär taraldı.
Çınbarlıqta, bu "fin-uğır küçäre" belän örketülär, säyer kürenä, dip yaza Economist. Finnar belän Estonnar yaqın anısı, tik menä uğırlar, yä isä Macarstan belän bäyläneşlär, asılda xislärgä nigezlängän. Filologlar bu 3 teldä urtaq tamırlı süzlär ezläp qarağan, ni barı 200 süz tapqan. Alarnıñ da 55-e balıq totu belän bäyle. Eston filologı Mall Hellam 3 teldä dä añlaşılğan berdän-ber cömlä tapqan. Ul "Tere balıq suda yözä" digän cömlä ikän.
The Economist jurnalında basılğan mäqälä "Ülep baruçı balıq suda yözä" dip atala. Alğa taba ul bolay däwam itä.
Rusiäneñ köçle basım astında bulğan Mari-El, Komi häm Udmurt respublikalarında fin-uğır azçılıqları zur borçu uyata. Alarnıñ telläre ülep bara. Bu tellärdä xäzer qart-qorılar häm berniçä distä zıyalı söyläşä. Mäglümät çaraları, uqıtu yuq däräcäsendä. Bar närsä urıs telendä. 1991 yılda Sovetlar Berlege cimerelmäsä Estoniäneñ dä xäle şul bulır ide dip yaza Economist.
Tallindağı tel belgeçe Andres Heinappu süzlärençä, sovettan soñğı berençe yıllarda Mari räsmiläre iketellelek buldırıp qarağan, soñnan waz kiçkän. Xäzer mari telendä uqıtu, mäglümät çaraları qısqartıla. Mari xalqı xoquqların yaqlawçılar ezärleklänä, qıynala, ber säyer ülem oçrağı da bar. Heinappu süzlärençä, şul da bar, fin-uğırlar törkilär belän çağıştırğanda yomşağraq. Tatarlarğa üzlegen saqlarğa islam dine yärdäm itä. Fin-uğırlarnıñ tamırları isä mäcüsilektä, di ul.
Nişlärgä soñ, digän sorawğa - Heinappu – köräşergä, dip cawap birä. Estoniädä "Qärdäş xalıqlarğa yärdäm" digän programma buldırılğan. Anıñ qısalarında Rusiäneñ fin-uğır töbäklärennän studentlar Estoniägä kilep uqıy. Tik ni ayanıç, yartısı kire qaytmıy, şunda qala ikän. Qaytqannarı Rusiädä awırlıqlar kiçerä.
Bu wazğiättä fin-uğır millätçeläreneñ bersän-ber çarası qala, dip däwam itä Economist – säyäsi köräş. May ayında Yevropa parlamentı Mari-El xakimiätlären tänqitlägän qarar qabul itte. Bu Rusiä räsmiläreneñ açuın çığardı. Awgust ayında Yoşqar-Olada ütkän fänni konferensiä dä näq şulay tä''sir itte. Çit illärdän kilgän, ğalimnär, säyäsätçelärneñ, citdi räweştä awıl keşeläreneñ telen öyränep yörüläre cirle türälärneñ açuın çığarğan bulsa kiräk. Konferensiädä mari telendä radio açu, anda mari xalıq köyläre belän berrättän mari telendä zamança rap uynatu kiräklege dä äytelgän.
Norvegiädä, ilneñ tönyağında yäşägän saamnarnıñ telen, mädäniäten saqlaw öçen zur aqçalar bülep birelde. Ni ayanıç, Rusiädä andıy närsä yuq, dip näticä yasıy Economist, xakimiät azçılıq tellären sanğa suqmıy. Zamanında İdel-Ural respublikasınıñ yöräge bulğan Tatarstan tatar tele mantıyğına kübräk turı kilgän latin alifbasına qaytırğa telägäç, Kreml bu niätkä ayaq çaldı.
Ali Gilmi
The Economist yazuınça, bügen Rusiädä şuşı täräqqiät qabatlanırğa mömkin dip qurquçılar bar. Prezident Putinnıñ kiñäşçese Vladislav Surkov fikerençä, Finlandiä, Estoniä häm Yevropa Berlege fin-uğır xalıqların qotırtıp, alarda qänäğätsezlek tudırırğa tırışa. Şovinist basmalar Könbatış Rusiäne cimerergä teli digän xisle xikäyälär bastıra. Putinnıñ, çittän finanslanğan ğäyre-räsmi oyışmlarnı tikşerergä kiräk, dip äytüe buldı, şunduq mari xalqınıñ xoquqları öçen köräşkän törkemnärne tikşerü yañartıla digän xäbärlär taraldı.
Çınbarlıqta, bu "fin-uğır küçäre" belän örketülär, säyer kürenä, dip yaza Economist. Finnar belän Estonnar yaqın anısı, tik menä uğırlar, yä isä Macarstan belän bäyläneşlär, asılda xislärgä nigezlängän. Filologlar bu 3 teldä urtaq tamırlı süzlär ezläp qarağan, ni barı 200 süz tapqan. Alarnıñ da 55-e balıq totu belän bäyle. Eston filologı Mall Hellam 3 teldä dä añlaşılğan berdän-ber cömlä tapqan. Ul "Tere balıq suda yözä" digän cömlä ikän.
The Economist jurnalında basılğan mäqälä "Ülep baruçı balıq suda yözä" dip atala. Alğa taba ul bolay däwam itä.
Rusiäneñ köçle basım astında bulğan Mari-El, Komi häm Udmurt respublikalarında fin-uğır azçılıqları zur borçu uyata. Alarnıñ telläre ülep bara. Bu tellärdä xäzer qart-qorılar häm berniçä distä zıyalı söyläşä. Mäglümät çaraları, uqıtu yuq däräcäsendä. Bar närsä urıs telendä. 1991 yılda Sovetlar Berlege cimerelmäsä Estoniäneñ dä xäle şul bulır ide dip yaza Economist.
Tallindağı tel belgeçe Andres Heinappu süzlärençä, sovettan soñğı berençe yıllarda Mari räsmiläre iketellelek buldırıp qarağan, soñnan waz kiçkän. Xäzer mari telendä uqıtu, mäglümät çaraları qısqartıla. Mari xalqı xoquqların yaqlawçılar ezärleklänä, qıynala, ber säyer ülem oçrağı da bar. Heinappu süzlärençä, şul da bar, fin-uğırlar törkilär belän çağıştırğanda yomşağraq. Tatarlarğa üzlegen saqlarğa islam dine yärdäm itä. Fin-uğırlarnıñ tamırları isä mäcüsilektä, di ul.
Nişlärgä soñ, digän sorawğa - Heinappu – köräşergä, dip cawap birä. Estoniädä "Qärdäş xalıqlarğa yärdäm" digän programma buldırılğan. Anıñ qısalarında Rusiäneñ fin-uğır töbäklärennän studentlar Estoniägä kilep uqıy. Tik ni ayanıç, yartısı kire qaytmıy, şunda qala ikän. Qaytqannarı Rusiädä awırlıqlar kiçerä.
Bu wazğiättä fin-uğır millätçeläreneñ bersän-ber çarası qala, dip däwam itä Economist – säyäsi köräş. May ayında Yevropa parlamentı Mari-El xakimiätlären tänqitlägän qarar qabul itte. Bu Rusiä räsmiläreneñ açuın çığardı. Awgust ayında Yoşqar-Olada ütkän fänni konferensiä dä näq şulay tä''sir itte. Çit illärdän kilgän, ğalimnär, säyäsätçelärneñ, citdi räweştä awıl keşeläreneñ telen öyränep yörüläre cirle türälärneñ açuın çığarğan bulsa kiräk. Konferensiädä mari telendä radio açu, anda mari xalıq köyläre belän berrättän mari telendä zamança rap uynatu kiräklege dä äytelgän.
Norvegiädä, ilneñ tönyağında yäşägän saamnarnıñ telen, mädäniäten saqlaw öçen zur aqçalar bülep birelde. Ni ayanıç, Rusiädä andıy närsä yuq, dip näticä yasıy Economist, xakimiät azçılıq tellären sanğa suqmıy. Zamanında İdel-Ural respublikasınıñ yöräge bulğan Tatarstan tatar tele mantıyğına kübräk turı kilgän latin alifbasına qaytırğa telägäç, Kreml bu niätkä ayaq çaldı.
Ali Gilmi