Bu könnärdä Yekaterinburg şähärendä “Taw xakimlege häm 18нче ğasır başqortları” dip atalğan fänni-ğamäli konferensiä bulıp uzdı. Konferensiä qısalarında şundıy uq isemdäge kitap täqdir itelde. Kitapnıñ avtorı häm tözüçese– Rusiä fännär akademiäseneñ Ural bülegenä qarağan tarix häm arxeologiä institutınıñ fänni xezmätkäre Niqolay Korepanov.
Başqortstannıñ Sverdlovski ölkäsendäge daimi wäkillege oyıştırğan älege fänni-ğamäli konferensiädä küp kenä Başqortstan häm Ural ğalimnäre, Sverdlovski ölkä gubernatorı xakimiäte wäkilläre, küptörle milli oyışmalar citäkçeläre häm başqort cämäğätçelege qatnaştı. Çığış yasawçı ğalimnär unsigezençe yözdä Ural cirendä ğömer itüçe başqortlarnıñ urıs xökümäte wäkilläre belän bulğan üzara mönäsäbätläre turında qızıqlı mäğlümatlar birdelär.
Konferensiäneñ maqsatı häm küp kenä tarixi mäğlümatlar turında bez filologiä fännäre doktorı, professor, Rusiä fännär akademiäseneñ Ufa bülegenä qarağan tel häm tarix institutı direktorı Firdäwes xanım Xisametdinova belän äñgämä qorıp aldıq. “Här xalıq üzeneñ tarixın belergä tieş, - dip sanıy Firdäwes xanım, - şuña kürä, mondıy tarixi konferensiälär faydağa ğına, - di ul. - Başqortstan respublikası Rusiägä quşıluınıñ 450 yıllığın bäyräm itärgä cıyına. Şul uñaydan bez ata-babalarıbız quyğan maqsat ütälgänme, yuqmı, – çittä yäşäwçe millättäşlärebez belän bergä şul sorawğa cawap ezlibez,” dide ul.
Äñgämä waqıtında Firdäwes xanım tarixqa küz saldı. Anıñ söyläwençä, başqort xalqınıñ Räsäy belän quşıluınıñ töp maqsatı bulıp başqortlarnı berläşterü, tuplaw torğan. Başqort xalqı ul çordağı xanlıqlarğa, Seber xanlığı, Qazan xanlığı, Astraxan' xanlığı, Nuğay urdasına bülenep, betügä duçar itelgän millät bulğan, di Firdäwes Gıyyl'metdinovna. Ata-babalar millättäşlärne tuplaw çarası itep Räsäygä quşılunı kürgännär, dide ul.
Süz Rusiä xökümäteneñ bügenge milli säyäsätenä küçte. Qayber säyäsätçelärneñ xalıqlarnıñ milli üzençäleklären beterep, berböten “rusiäle” millätennän torğan xalıq yasarğa mataşuların da kürmi mömkin tügel. Bilgele inde, “awırtqan” tema – tatar-başqort temasına qağılmıy mömkin bulmadı. Firdäwes xanım üzeneñ dokladında üzlären bügen tatar awılları dip sanawçı Sverdlovski ölkäse awılların tarixi yaqtan başqort awılları ikänlegen iskärtep ütkän ide. Ämma “Rusiäneñ general' büleneşe turındağı iktisadi iskärtmälär” dip atalğan arxiv mäğlümatlarına qarağanda, här awılda elek-elektän törle millät keşeläre yäşägänen berniçek tä inqar itep bulmıy, di ul. Awıllarnıñ bügen “tatarlaşuın” ğalim bolay dip añlata: “Tabiği ki, küp kenä awıllarda tatarlar häm başqortlar küpläp, bergäläp yäşägännär, -dide ul, - Başqort awıllarında da, monı berniçek tä inqar itep bulmıy, din ähelläre uqımışlı tatarlar bulğan. Alar xalıqnı uqıtqannar, din aşa köçle yoğıntı yasağannar. Änä şulay demografik yaqtan köçle etnos başqalarğa yoğıntı yasap, küp awıllarnıñ tatarlaşuına, söyläm teleneñ tatarçağa äwerelüenä kitergän”.
Firdäwes Xisametdinova fikerençä, tatar belän başqort arasında soñğı waqıtta yış kilep çığa torğan añlaşılmawçanlıqlarğa hiç kenä dä yul quyarğa yaramıy. Qayber säyäsätçelärneñ tarqatu säyäsätenä yul quymıyça, ike tuğandaş millät ber bulıp, ber-bersen yaqlap, bergäläp dönya xäzinäsen bayıta torğan tuğan tellären, mädäniätlären saqlap qalıp, kiläse buınnarğa citkerergä tieş. Bu mäs'älä millätneñ zıyalıları östenä töşä. Zıyalılar törle nizağlardan östen bulırğa tieş.
“Taw xakimlege häm 18нче ğasır başqortları” digän fänni-ğamäli konferensiädä ğalimnär çığışınnan soñ üzara fiker alışular bulıp uzdı. Fiker alışularda yaqut milli oyışması wäkilläre bigräk tä aktiv qatnaştı. Alar Ural-Altay xalıqları turındağı tarixi ezlänüläre belän urtaqlaştılar.
Soñınnan “Göllär” başqort üzeşçän sänğät ansamble tarafınnan bik matur konsert quyıldı.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg
