Britaniäneñ Sheffield Universitetı ğalime, tarixçı İan Kerşaw, üzeneñ İnternational Herald Tribune (İHT) basmasında çıqqan mäqäläsendä başta Hitler xakimiätkä kilgän çor häm ul waqıtlardağı säyäsi şartlar belän tanıştıra.
Hitler xalıqnıñ irekle saylaw yulı belän, liberal konstitusiäse bulğan demokratik ber ildä xakimiätkä kilde. Demokratiä Germaniädä 1919nçı yılda suğış betkännän soñ urnaştı, ämma ber qayçan da alman elitası, bigräk tä anıñ bayları häm xärbiläre tarafınnan qabul itelmäde. Suğıştan soñğı ildä bik tirän säyäsi, sosial häm mädäni qarşılıqlarda demokratiä üseşe awır bardı, anıñ iñ çäçäk atqan çağı 1924 belän 1928nçe yıllar arasına turı kilde. Alay da almannar – demokratiä bezneñ öçen tügel digän xis belän yäşäde ul çaqta. Şuña da xalıq nazilarğa ömet bağladı, Hitler alar işetäse kilgännärne söyläde. Nazilarnıñ xakimiätkä kilüen sannar belän küzätik:
1928 yıl saylawında alar 2.6% alğan
1930 yılda 18%tan kübräk tawış alğan
1932 yılda 37%tan da artqan
75 yıl elek bulğan xällärneñ qabat äylänep qaytu ixtimalı yuq tügel, dip yaza İHT basması. Yevropağa qarıyq. Soñğı yıllarda üzlärenä bik küp möhacirlär qabul itkän illärdä neo-faşist xäräkätläre köçäyde. Prezident Slobodan Miloşeviç qabızıp cibärgän serb millätçelege, anıñ nigezendä başlanğan etnik çistartular häm suğış – äle dä onıtılmağan.
Bügenge köndä dä osta citäkçelär demokratiäne üz illärendä avtokratik rejim urnaştırır öçen qullana. Rusiäne şuña taba prezident Vladimir Putin alıp bara. Monıñ çağılışları xakimiät prezident Hugo Çavez qulında bulğan Venesuelada küzätelä.
Zimbabwedä prezident Robert Mugabe demokratiäne ber keşe xakimiätenä äyländerde. Paqstanda, prezident Pärwäz Möşärräf xärbi kiemen salsa da, demokratiä iseme astında xärbilär xakimiäte yäşäp kilä. İñ küp borçılu uyatqanı da - İran. Prezident Mäxmüd Äxmädinicad xalıqnıñ anı yaqlawın – qurqınıç tışqı säyäsät alıp bara başlawı öçen qullandı, dip yaza İHT küzätüçese.
Mondıy misallarnı tağın däwam itep bulır ide. Alay da xäzerge zamanda dönyanıñ qaysı bulsa da ilendä Hitler xakimiäte kebek ber rejim urnaşa alamı digän sorawğa yaña tarix professorı İan Kershaw, xäzer wazğiät başqa törle, di.
Bügen dönyada bulğan säyäsi wazğiätne 75 yıl elekkese belän çağıştırıp bulmıy. Elek Hitler kebek keşeneñ xakimiätkä kilüen aldan kürep kisätüçe BMO, Yevropa Berlege, Dönya Bankı, Xalıqara Valyuta Fondı – kebek xalıqara küzätüçe oyışmalar bulmağan, di tarixçı.