Accessibility links

Кайнар хәбәр

Qıtay basımnı tibetlelärdän soñ uyğırlarğa yünälderde


Qıtay kiçä, Pekin Olimpia uyınnarında çit il jurnalistlären häm uyınçıların urlawnı planlaştıruda ğayeplängän 2 terrorçı törkemneñ, tabıluın belderde. İminlek ministrı süzçese Wu Heping törkemneñ Qıtaynıñ tönyaq könbatışındağı Xingjang uyğır avtanom töbägendä urnaşuın xäbär itte.

Sincan yäğni könçığış Törkestan töbägendä tağın 45 keşe terrorçılıqta ğayelänep qulğa alınğan ide. Keşe xoquqları aktivistları isä ğayepläwne kire qağa. Alar Qıtaynıñ bu soñğı eşçänlegen, 20 millionlap möselman törki xalıq yäşägän töbäktege basımnı artturı çarası bularaq atıy.

Qıtay avgust ayında bulaçaq Olimpia uyınnarında terror xöcüme oyıştırunı planlaştıruda ğayeplängän 2 terrorçı törkemneñ tabıluın belderde. İminlek ministrlığı süzçese Wu, şulay uq Sincan töbägeneñ başqalası Urumçidä barğan operasiä waqıtında, 10 kilogramnı şartlatqıç maddä häm dini yazmalar tabıluın belderde. Qıtay, dini ber törkemneñ äğzäse buluda ğayeplägän keşelärneñ xökümgä tartıluın belderde. Uyğırlar tarafınnan Şärqi Törkistan dip atalğan Sincan töbägendä Qıtay xaqimiäte soñgı 3 ayda 40lap keşene törle ğayepläwdän qulğa aldı.

Törkestanlı keşe xoquqları aktivistları isä, Qıtaynıñ terorçı xöcüm ğayepläwe belän töbäktäge basımın arttırırğa tırışuın belderep, ğayepläwlärne inqar itä.

Qıtay neft ixtiyacınıñ küpçelek öleşen şuşı Şärqi Törkestan töbägennän tämin itä. Cir astı baylıqlarına mul Törkestanda yaqınça 20 million xalıq yäşiy. Küpçelekne täşkil itkän uyğırlar da qazaq häm üzbäklär kebek törki möselman xalıq. Läkin iqtisadi üseş artqan sayın, Qıtay uyğır cirlärenä üz xan qıtay xalqın kiterep urnaştıra. Yäğni Tibettä barğan xalıq sanın tegezläw säyäsäte Şärqiy Törkestanda da bara. Könçığış Törkestan ike tapqır 1930-1940 yıllarda bäysezlegen iğlan itte, läkin sonınnañ 1949 yılda bäysezlegen yuğaltıp Qıtay xaqimiäte astına kerde.

Uyğırlar da Tibetlär kebek uq, bäysezlegen yuğaltqannan soñ yıllar buyı Qıtay qullığı astında yäşärgä mäcbur qaldı. Dini basımnar äle däwam itä. Könnän kön üz mädäniätlären üz watanların qıtaylaştıru säyäsäte arqasında yuğaltu qurqınıçı yanağan ğisyançı uyğırlar, bäysezlekkä omtıla.

Läkin uyğırlar Pekinneñ terrorçılıq belän köräş iseme belän küp kenä tapqır Sincan töbägendäge uyğırlarnı bastırırğa tırışuda ğayeple.

Şvetsiädäge bötendönya uyğır qorıltayı süzçese Dilşat Räşit, Pekin uyğırlaga basımnı arttıru öçen, Qıtaynıñ Olimpia uyınnarın qullanuın äytä:

“Qıtay Olimpia uyınnarında iminlekne arttıram uyğırlarğa qarşı basımnı taığn da arttıra başladı. Şulay uq, uyğırlarnı kontrol astında totar öçen Olimpia uyınnarı ber säbäp kürsätelä”

Sörgendäge uyğır aktivistlarınnañ Rabiğa xanım Qadir, ul şul uq waqıtta uyğırlarnıñ Dalai Laması dip tä atala, Tibet kebek uq Törkestanda da soñgı arada xaqimiätneñ basımnarnı arttıruın äytä:


“Qıtay xaqimiäte, Tibettä tınıç qına başlanğan protest çaralarınnan qurıqtı häm anı bastırırğa tırışa. Sonınnañ Qıtay Şärqi Törkestanda da ğadättän tış xäl iğlan itep, töbäktäge xällärne bik yaqınnan küzätä başladı”

Rabiğa xanım şulay uq xaqimiätneñ qatı kontrolı astında küpkeneä mäktäp häm yuğarı uqu yortlarında küzätelep toruın belderde. Läkin şuña da qaramastan, uyğırlarnı bäysezlekkä öndägän broşurlärneñ uramnarda taratıluın belderä. Törle illärdä yäşägän uyğır aktivistlar da, Qıtaydağı keşe xoquqları xällären naçarıyuna borçılı belderä.

Doşmanımnıñ doşmanı minem dusım şiğare belän London, Parij häm San Fransiskoda barğan olimpia utın eltü çarasınnan faydalanıp Qıtay xaqimiätenä protest beldergän Tibetle protestçılargä köç birep, bu çaralarda uyğırlar da äwzem qatnaşa ikän.
XS
SM
MD
LG