►Tatarlar Kosovoğa üzlärençä qarıy
Kosovonıñ bäysezlek iğlan itüe arqasında quzğalğan bäxäslär soñğı waqıtta qızğannan qıza bara.
Bäxäslär qıza barğan kebek, yaña däwlätne tanuçılar sanı da arta ğına bara. Kosovonıñ üzendä isä, BMO missiäsen beterep, Yevropa Berlege wäkillege açu çaraları kürelä. Äytülärenä qarağanda, bu adım älege töbäktä Serbiäneñ säyasi basımın kimetü öçen yasala.
Tatarstan prezidentınıñ säyasi mäsälälär kiñäşçese Rafael Xaqimov: “Bu mäsälädä AKŞ belän Rusiya arasında zur säyasi nizaq kilep çığar dip uylamıym. Kosovo barıber bäysez däwlät bulaçaq, Rusiyaneñ dä anı tanıyaçağına şiklänmim.”
Säyasät fännäre doktorı Räfıyk Möxämmätşin: “cir şarında yaña däwlät barlıqqa kilü näticäläre Kosovoğa ğına qağılmayaçaq. Bu xäl böten dönyadağı säyasi wäzğıyatne üzgärtäçäk. Kosovo tiräsendäge nizaq ozaq däwam itärgä oxşağan. Rusiya yaña däwlätne tiz genä tanır dip uylamıym.”
Tatarstan xalıqları assambliası räise urınbasarı Säğıyt Caqsıbaev: “Kosovo problemasın Karabağ tiräsendäge nizaq belän çağıştırır idem. Andıy bäxäslär berqayçan da xäl itelmi. Häm Rusiä Kosovonı tanımayaçaq. Säbäben äytergä telämim.”
Milli xäräkät väkile Ramil äfände: “Kosovo bäysezlegenä bik küp tatarlar, Rusianeñ räsmi säyasi pozisiasennän ayırmalı bularaq, uñay qarıy. Rusiäneñ dä tanu-tanımawı isä ilneñ qaysı yuldan kitüenä bäyle. Telime-telämime, tanırğa turı kiläçäk. AQŞ ta SSSRnı 1933 yılğa qadär tanımağan ide. Ä berniçä eldan soñ alar faşistlarğa qarşı ber yaqta suğıştılar.”
----------------------------------------------------------------------------------------------
►Tarixçılar Bolaq artı respublikasınıñ 90 ellığın bilgeli
Tatar tarixı, Tatarstannıñ barlıqqa kilüe, İdel-Ural töşençäse belän qızıqsınuçılar öçen fevral ayınıñ soñğı könnäre ayıruça möһim. Çönki näk menä 27,28,29 fevral könnärendä İdel – Ural däwläte tözelä aluğa 90 el tula.
İdel – Ural däwläten buldıru öçen köräş berniçä yıl däwam itä. Ämma bu mäsälägä soñğı noqta 1918 yılnıñ fevral axırı mart başında quyıla. Tarixta yazılğannardan çığıp 1918 yılnıñ 8 ğıynvarında Qazanda, xäzerge ratuşa binasında möselman xärbiläreneñ 2 qorıltayı uzğan. Anı İlyas Alkin alıp bara. Bu cıyılışta şäһär citäkçeläre, törle firqa ägzaları, şul isäptän bolşeviklar da, möselman komitetı wäkilläre qatnaşa. Biredä barğan söyläşülärne Qazan däwlät universitetınıñ tarix fakultetı dekanı, professor Rämzi Wäliev bolay taswirladı:
“Älbättä çığışlarnıñ eçtälege törle, ämma ğomum fiker barlıq qatnaşuçı ber fikergä kilep, cıyılışnı täbrik itä. Ämma bäla şunda ki, bu bolşeviklarğa xas äyber, ber närsäne söyläp, ikençene eşläw. Zur qorıltay bulğançı bolşeviklar tarafınnan yaşerten kiñäşmä ütkärelä. Monda Yaqop Şäynexman, Mirsäet Soltanğaliev, Säyid Galiyev, Şaһit Äxmädiev һ.b. Näk menä biredä İdel – Uralnı buldırırğamı, yuqmı digän sorau qaralğan. Şäynexman qarşı bulmıy, Säyed Galiev ta “tözesennär, alar barıber eş kürsätä almayaçaqlar” di. Ämma Mirsäyet Soltanğaliev milli mäclesne oyıştıruçılarnı qulğa alırğa kiräk di. İnde zur qorıltay tämamlanğaç, İlyas Alkin, Asmad Aqumbeqov, Ciһangir Alkinnar qulğa alına. Şulay itep Qazanda 28 fevral tönendä, 1 martqa şundıy xäwefle xällär bula. Ni öçen 1 mart, çönki milli mäclesneñ İdel – Ural däwläten tözü qararı näk menä bu köngä bilgelängän bula.
İdel - Ural däwläteneñ xaritäse mondıy waqıyğalardan soñ xalıq sovet xaqimiätennän qulğa alınğannarnı irekkä çığarıluların taläp itä. İdel – Ural däwläten tözü niätennän baş tartu xisabına totqarlanğannar cibärelä. Ämma alğa taba alar kileşüne bozıp üz mäcleslären Bolaq artında däwam itälär. Bu küreneşne tarixçılar Bolaq artı respublikasın tözü omtılışı dip qabul itälär. Ämma bu respublikanıñ oyışu, oyışmau mäsäläse tarixçılarğa äle dä bötenläy açılıp betmägän. Bu turıda Rämzi Wäliev bolay dide:
Bu cıyılış şunda däwam itä. Anda İdel – Ural däwläten iğlan itü öçen möselman xalıq komissariatı tözelä. Ul 15 keşedän tora. Anıñ räise itep İsmäğıyl Atnağulov saylana. Anda Fäxelrazıy Bäşirov, Söläyman Laptiyskiy, Pol Tarjitskiy, Fatıx Möxämmädyarov һ.b. Üzäk bu xäräkätne beterü yulına basa. Näticädä Mäskäwdän 300 matros kilep, 2 möselman qorıltayı wäkillären qulğa alalar. Elek ädäbiatta yazalar ide alarnı “zabulaçniklar”, “şuristlar”, “millätçelär oyası”, “şöpşä oyası” dip, ämma bu fiker belän kileşä almıym. Alar ikençe möselman qorıltae wäkilläre, alar demokratik yul belän saylanıp quyılğan deputatlar. Alar Rusiagä qarşı millätçelär tügel, ä Rusia eçendä eş itkännär dip yazıla alarnıñ iglannarında. Bu yıllarda çıqqan “Raboçaya gazeta”: “Tatarlar Bolaq artına çığıp, üz-üzlären saqladılar ğına, alar berkem öçen qurqınıçlıq tudırmadı, barı tik üz qorıltayların ğına ütkärdelär” di. Bolşeviklarğa qarata isä biredä bolay dielä: “Bolşeviklar tağın üz-üzlären tiskäre yaqtan kürsättelär, tağın qorallar, tağın qan qıyu, kiler ber zaman xalıq añlap alarnıñ bu eşlären ciränep iskä alırlar” di.
Şulay itep uzğan ğasır başında ber törkem millätpärwär tatar däwläten buldıru omtılışına üz ğomerlären birgännär. Şuşı könnärdä bu waqıyğalarğa näk 90 el tula. Älege tema “Azatlıq”nıñ kiläse tapşırularında da çağılaçaq.
