Accessibility links

Кайнар хәбәр

İldä nilär bulıp yata? - 31.III.2008


►Tatarstan prezidentı Rafail Xäkimovnı eşennän aldı ►Rafail Xäkimovnıñ kitüe närsäne añlata? ►Tatarstanğa İran, Singapur, Uganda nigä kiräk? ►Tatarstanda tağın ike Xalıq yazuçısı arttı



►Tatarstan prezidentı Rafail Xäkimovnı eşennän aldı

Qazandağı yuğarı xakimiattä iñ ozaq toruçılarnıñ berse - Tatarstan prezidentınıñ säyäsi kiñäşçese Rafail Xäkimov - şuşı urınınnan kitä.

Şimbä könne kötelmägän färman çığarıp Tatarstan prezidentı Miñtimer Şäymiev üzeneñ iñ ozaq eşläwçe kiñäşçesen urınınnan aldı. Anda, Rafail Xäkimov üze teläp kitä dip yazılğan, gärçä "Veçerneya Qazan" basmasına Xäkimov prezident qararınıñ üze öçen kötelmägän buluına işarä itä.

Prezidentnıñ säyäsät ölkäsendäge kiñäşçese itep Rafail Xäkimov 1991 yılda bilgelängän ide. Ämma aña qädär dä ul Miñtimer Şäymiev tirälegendäge keşe buldı - tatar milli xäräkäteneñ ideologik nigezlären bilgeläwdä qatnaşqannan soñ Xäkimov Tatarstan kommunistlarınıñ yañartılğan ölkä komitetında eşläde häm Tatarstannıñ Suverenlıq deklarasiasen äzerläwdä qatnaştı.

Anıñ iseme turıdan-turı Tatarstannıñ soñğı yıllardağı kiñräk möstäqıyllek alu säyäsätenä bäyle ide - Rafail Xäkimov bäysezlek referendumın ütkärüdä, federal'ğ üzäk belän kileşü tözüdä, Tatarstannı dönyağa tanıtu eşlärendä aktiv qatnaştı.

Berük waqıtta Xäkimov tatar tarixın döres itep yazu ölkäsendä dä zur eşçänlek alıp bardı, anıñ citäkçelegendä maxsus tarix institutı tözelde häm "Tatar tarixı" digän küptomlıq çığa başladı. Rafail Xäkimov Märcäni isemendäge şuşı institutta mödir bulıp eşläwen älegä däwam itäçäk dielä.

Prezident kiñäşçese urınına kemneñ bilgelänä aluı farazlarına kilgändä, Xäkimov, bälkem bu eşkä prezident idaräseneñ eçke säyäsät bülege başlığı Aleksandr Terentev quyılır digän fiker belderä.

--------------------------------------------------------------------------------------------

►Rafail Xäkimovnıñ kitüe närsäne añlata?

Tatarstan -- Rafail Xakimov, 31Mar08
“Konets nedeli” gazetasına birgän äñgämäsendä Rafail Xäkimov üzeneñ tarix institutında qalırğa telämäwen häm yaña eş ezläwen äytkän. Bu anıñ oppozisia qoçağına kerüen kürsätmäsä dä, irkenläp küñelendägesen urtağa yarıp salu mömkinlegen kürsätä.

Ul ike distä yıl däwamında Tatarstanda bulğan säyäsi waqıyğalarnıñ, milli kütäreleş ğämälläreneñ härqaysında qatnaşqan, bik küp tarixi ähämiätle proyektlarnı uylap çığarğan yäki räsmiläştergän säyäsätçe, Mintimer Şäymievnıñ häm Tatarstannıñ közgese bularaq tanıldı. Anıñ prezident kiñäşçese wazıyfasınnan kitüe respublikağa häm annan çittäge dairälärgä, tatar cämäğätçelegenä zur täesir yasadı.

Prezident Mintimer Şäymievnıñ qararında Rafail Xäkimovnıñ kitüeneñ säbäbe bolay dip kürsätelgän: üz teläge belän. Rafail Xäkimovta mondıy teläk qayçan, ni öçen tuğan, ul yaqın arada nindi eşkä küçä, ğömümän, bu ğämäl närsäne añlata digän sorawlar qalqa. Çönki Rafail Xäkimovnıñ eşlägän urını da, xolqı da keşe arasında qaynaw, nindider fikerlär yañğıratu, bäxäsläşü, cawap birü belän bäyle ide. Prezident quşuı buyınçamı, ällä üz teläge belänme Rafail Xäkimov küpmeder däräcädä Mintimer Şäymievnıñ süzçese wazıyfaların da ütärgä omtıldı. Jurnalistlar Prezidentqa bireläse sorawlarnı aña birä idelär. Mintimer Şäymievnıñ qaraşın yış qına anıñ kiñäşçese Rafail Xäkimov yañğıratqaç, anıñ här fikere Tatarstannıñ häm anıñ prezidentınıñ pozisiase dip qabul itelä. Ber waqıtta da prezident üz kiñäşçeseneñ fikerlären inqär itkän, tözätkän digän mäğlümat işetelmäde. Prezidentqa çığışlar yasaw öçen materiallar äzerläw dä Rafail Xäkimov östendä ide.

18 yıl buyı şuşı wazıyfanı başqarğannan soñ, Rafail Xäkimov bu eştän ayırıldı. Tatarstan prezidentı öçen dä bu ğädi häm ciñel ğämäl tügel dip uylarğa kiräk. Küpme eşlär eşlängän, küpme serlär äytelgän, plannar qorılğan. Bigräk tä Şäymiev häm anıñ kiñäşçese Xäkimov isemennän milli säyäsät nigezläre, federal' üzäkkä mönäsäbät, tarix häm ruxi tormışqa qaraşlar yañğıratılu keşelärneñ, ayırım alğanda jurnalistlarınıñ zihenenä uyılıp kergän. Xäzer inde xäl üzgärde.

Prezident Şäymiev Xäkimovqa institut citäkçese bulıp qalırsıñ, digän. Qazan kirmänenä eşkä urnaşqançı ataqlı şağer' Sibğat Xäkimneñ ulı bularaq bilgele Rafail Xäkimov universitetnıñ fizika fakültetın tämamlağan. Annarı aspiranturada uqıp, fälsäfä fännäre buyınça kandidatlıq dissertasiase yaqlağan, Qazan mädäniät institutında kafedra citäklägän. Demokratik kütäreleş yıllarında milli xäräkätneñ ideologiasen tudıruçılarnıñ berse, partia ölkä komitetında ideologia bülege mödire , annarı prezident kiñäşçese. Ul berniçä federal' partia, ictimağıy xäräkät qoruda, alarnıñ nizamnamälären yazuda qatnaşqan. Tatartstannıñ möstäqillek deklarasiase, Qazannıñ meñyıllığı, Qolşärif mäçete tözeleşe, Mäskäw belän Şartnamäler ideyäse dä anıñ qatnaşlığında tuğan.

Rafail Xäkimov bik küp säyäsi mäqälälär, kitaplar autorı. Soñğı yıllarda çıqqan “Smeşnaya politika”, “Tatar ruxı”, “Metamorfozı duxa” kitapları bigräk tä kiñ yañğıraş taptı. Anıñ sälätläre häm citäkçelektä totqan urını bik küp kirtälärne sanlamıyça uzıp kitärgä yärdäm itte.

İnstitut citäkçese wazıyfaların başqarsa da ul fännär doktorı isemenä ireşmäde, tarix buyınça dissertasia yazmadı. Ämma Tatarstannıñ häm tatar xalqınıñ tarixın yañaça buldıruğa xälitkeç öleşne bu proektnıñ citäkçese - institut direktorı kertte.

Şimbä könne “Konets nedeli” gazetasına birgän äñgämäsendä, Rafail Xäkimov üzeneñ tarix institutında qalırğa telämäwen häm yaña eş ezläwen äytkän. Bu üzençälekle intervyü Rafail Xäkimovnıñ oppozisia qoçağına kerüen kürsätmäsä dä, irkenläp küñelendägesen urtağa yarıp salu mömkinlegen kürsätä.

Fivral axırında Rafail Xäkimov Bawman uramındağı kitap kibetendä üzen Mäskäwgä eşkä çaqırğanda baş tartuın äytkän ide:

“Mine Mäskäwgä küp çaqırdılar. Sovet çorında Mäskäw universitetına çaqırdılar, başqa cirgä çaqırdılar . Min yuq, didem. Min Tatarstanda qalam. Min bütänçä üz tormışımnı kürmim. Aqçadan da tormıy bit. Aç yörmibez, ämma añlağız: inde sovet çorında Mäskäw universitetına çaqıralar ikän, bu zur däräcä. Yuq, didem, bara almıym. Nigä? Mine berni totmıy ide, kitä ala idem. Mine äti tottı. Äytep tügel, ä anıñ ruxı. Min şul ruxtan kitä almadım. Şuñar min monda da eş taba alam, anda küpme dollar tülilär – xätta belmim dä. Anı bit kübräk eşläp bula. Ber amerikan belän söyläşep utırğan idek. Ul äytä: sin başqa cirdä eşläsäñ, küp aqça alır ideñ. Min äytäm: bälkem, ällä monısı citmime? Bazarğa bardıq, ber kisäk it alıp, uçaqta qızdırdıq. Şul citte! Qalğanı rux…”

Ä xäzer Mäskäw oyışmaları Rafail Xäkimovnı yaxşı eşkä çaqıruı şikle dilär. İnde närsä kötärgä? Cäncal çığarmı, faş itülär, kemneder ğäyepläwlär bulırmı? Xäzer prezidentqa kem kiñäşlär birer? İntriğä menä şunda.

Ber yaqtan qarağanda, Däwlät apparatında eşläwçe ber çinovniknıñ 61 yäşen tutırıp, layıqlı yalğa kitüe ğädäti waqıyğa. Zur stajlı däwlät xezmätkärläre alğan pensiäneñ küläme, bu çinovniknıñ ğälim buluı anıñ kiläçägen tınıç häm yaqtı itep kürsätä. Läkin bu oçraqta säyäsät bar. Rafail Xäkimovnıñ kitüendä säyäsi säbäplär, anıñ prezidentqa milli ideäne ni räweştä citkerüe härkemneñ başına kilä.

Tatarstannıñ säyäsäte moña qarap üzgärerme digän sorawğa, möğäyen, berkem dä cawap birmäs. Çönki Mintmer Şäymiev Tatarstan säyäsätendä Rusiädäge teläsä nindi citäkçegä üze kiñäşlär birä. Säyäsättän ğayre däwlät apparıtındağı keläm astı ğämälläre dä bar. Rafail Xäkimov prezident kiñäşçese sıyfatında üzeneñ wäqälätlären tulısınça, xätta qaywaqıtta arttırıp qullandı. Tarix institutınıñ däräcäsen kütärü, eşçänlegen kiñäytü, näq menä şul prezidentqa yaqınlıq arqasında başqarıldı. Bälki däwlät çinovniklarınıñ küpmeder öleşe Rafail Xäkimovnıñ fikerläre, ğämälläre belän qänäğät bulmağandır. Xäzer inde kem xaq, kem yalğış fikerdä bulğanın äytüe mömkin tügel. Qayber dairälärdä Rafail Xäkimovnıñ wazıyfasınnan kitüe küptän kötelgän eş, obyıqtiv häm subyıqtiv säbäplär buyınça bu mäsälä ällä qayçan ölgergän ide inde dip sanala.

Bu könnärdä Rafail Xäkimovnıñ kitü säbäpäre, anıñ eşçänlegeneñ uñay häm tiskäre yaqları turında fiker alışular, qarşılıqlı xäbärlär matbuğatta küp oçrar. Bigräk tä tarix institutınıñ yazmışı, anda äzerlänä başlağan 7 tomlıq tarix kitapları, kitap çığaruğa aqça tabu mäsäläse kisken tora dilär. Rafail Xäkimov direktorlıqtan kitsä, anda kem citäkçe bulır? Rafail Xäkimov citäklägän federalizm institutı elekkeçä çit il grantların alıp yäşi alırmı? Häm Tatarstan citäkçelegenä millät häm säyäsät buyınça nindi proektlar täqdim iteler? Prezident kiñäşçese alışınu respublikadağı häm tatar moxitendäge säyäsi tınlıqnı bozdı diärgä bula. Yañalıq yaratuçı säyäsät belgeçläre bu waqıyğanı yaz köne härkem kötä torğan qızıqlı üzgäreşlär belän bäyli. Bügenge könneñ töp qaharmanı Rafail Xäkimov öçen bu xäl ällä ni qızıqlı häm küñelle tügel. Xäyer, borınğılar äytkänçä, bar närsä dä ütä, busı da ütär.



--------------------------------------------------------------------------------------------

►Tatarstanğa İran, Singapur, Uganda nigä kiräk?


Bu könnärdä Respublika citäkçelege üze dä küp kenä qunaqlar qabul itte, Tatarstannan eş buyınça çit illärgä kitüçe delegasialär dä şaqtıy ide. Cirle mäğlümat çaralarında bu oçraşularnıñ töp maqsatları ğına äytep kitelde.


Mäsälän, İran televideniäse başlığı repsublika citäkçelege belän oçraşıp mädäniätkä, kino ölkäsenä qarağan qayber mäsälälär turında söyläşte, “Tatarstan Yaña Ğasır” televideniäse belän urtaq kileşülär tözü. Ämma İran wäkilçelegeneñ “Qol Şärif mäçetendä” comğa wäğäze waqıtında yañğıratılğan fikerlär ber genä matbuğatta da yaqtırtılmadı. Biredä isä alar dönya däräcäsendä aktual' temalarğa söyläşülär alıp barğan. Şulay uq alar tarafınnan Amerika citäkçelege seonizm rejim alıp baruda ğäyeplägän. Älege çarada qatnaşqan, häm söyläşülärdän xäbardar bulğan, Rusiä islam universitetı rektorı Rafıyq Möxämmätşin biredä işetelgännärne bolay taswirladı.

Ğädättägeçä, İrannar bulğan cirdä üz problemaların äytälär inde alar. Amerikağa qarşı, Yaqın Könçığış, Fälästin, Amerika bezgä yanıy dilär. İranda alarnıñ böten wäğäzläre şundıy söyläşülär belän uza. Tatarstannan yärdäm sorıylar dimäs idem, respublika bit inde ul tışqı säyäsi yaqtan Rusiädän ayırılmıy. Rusiädä yärdäm itälärder, qonsullıq ta açtılar bit. Ämma Tatarstannan yärdäm ezläw bu döres bulmas ide.

Älege forum Rusiä belän Singapurğa biznesnıñ kertelüe, bu ike il arasında iqtisadi elemtälärne kiñäytü maqstınnan eşlänä. Biredä qaralaçaq töp sorawlarnıñ berse Rusiä töbäkläreneñ iqtisadi yaqtan üseş mömkinlekläre. Älege säfär qısalarında 1 äprel könne Marat Safiullin Singapurnıñ säwdä häm sänäğät ministrı Lim Xing Kiang belän oçraşaçaq.
Bügenge köndä Singapur Könçığış Aziädä maxsus iqtisadıy zonalar buldıru belän tanılğan respublika. Tatarstanda “Alabuğa” maxsu iqtisadıy zona tudıruda da Singapurlılarnıñ öleşe zur. Marat Safiullin biredä Rusiä tügel ä Tatarstan wäkile bularaq bara. Biredä şulay uq Rusiäneñ iqtisadıy üseş häm säwdä ministrı Elvira Näbiullina, il xökümäte başlığı urın-basarı Sergey Narışkin, Rusiäneñ saqlıq banqı citäkçese German Gref häm başqa zur citäkçelär qatnaştı.

Şulay itep äle berniçä distä yıl elek artta qalğan respublikalardan sanalğan Singapur bügen küplärgä iqtisadıy üseş buyınça ürnäk bulıp tora häm anıñ belän küplär elemtädä torırğa tırışa, şul isäptän Tatarstan da.



--------------------------------------------------------------------------------------------

►Tatarstanda tağın ike Xalıq yazuçısı arttı


Şuşı könnärdä respublika prezidentınıñ “Tatarstannıñ Xalıq yazuçısı digän maqtawlı isem birü turında” qararı çıqtı.

Tatar ädäbiätın üsterüdäge qazanışları öçen älege maqtawlı isemnärgä yazuçılar Rabit Batulla häm Mösäğıyt Xäbibullin layıq buldı.

Möstäqıyl xolıqlı Mösäğıyt

Mösäğıyt Xäbibullin
Ädäbiät mäydanına Mösäğıyt Xäbibullin zur xezmät täcribäse tuplap, tormışnıñ üz eçennän kilgän prozaiklarnıñ berse. Xikäyäçe, romançı, publitsist Mösäğıyt Xäbibullin Orenburg ölkäseneñ Abdullin rayonı Ğabdraxman awılında tua. Möstäqil xolıqlı Mösäğıyt mäktäpne tämamlaw belän yäşüsmer yegetne mäcbüri räweştä Magnitogorsk şähärenä cibärälär. Hönäri belem alğaç, metallurgia kombinatında tokar, soñraq Başqortstannıñ Oktäberskiy şähärendäge borawlaw eşläre oyışmasında borawlawçı-master bulıp eşli.

1953 yılda, tuğan awılına qaytıp, kümäk xucalıqta injener-mexänik xezmätendä bula. 1958 yılda Tatarstannıñ Bawlı şähärçegenä küçep kilä häm «Bawlıneft» oyışmasında maşina yörtüçe, automexänik, Bawlı töbäk gazetası redaksiasendä ädäbi xezmätkär bulıp eşli. Şul çorda kiçke urta mäktäpne, annarı, çittän torıp uqıp, 1971 yılda Qazan universitetınıñ tatar tele häm ädäbiätı bülegen tämamlıy.

Annan soñ Mösäğıyt Xäbibullin Tacikstanda urta mäktäptä tarix häm cämğeyät beleme fänen uqıta. Mösäğıyt Xäbibullin Qazanğa qayta häm Tatarstan Yazuçılar berlege idaräseneñ oyıştıru eşläre buyınça särkätibä wazifaların başqara. 10 yıl däwamında «Miras» jurnalı redaksiasendä proza bülegen citäkli.

Anıñ täwge ädäbi yazmaları, xikäyäläre köndälek matbuğatta 1950 yıllardan kürenä başlıy, 1969 yılda «Qazan utları» jurnalında «Unsigezençe yaz» isemle berençe külämle äsäre basılıp çığa. Autornıñ şunnan soñ yazılğan häm tormışqa, kümäk xezmätkä mönäsäbättä törle hönär keşeläreneñ äxlaqıy häm ruxi dönyaların açuğa bağışlanğan «İkmäk qädere» (1968), «Taw belän taw oçraşmasa da...» (1970), «Xäter yarları» (1977) powestları häm bigräk tä citmeşençe yıllardağı awıl tormışınıñ çeterekle problemaların kütärgän «Çoñğıllar» (1973) häm «Sular ürgä aqsa da» (1982) romannarı şul çor tatar prozasındağı aktual yañğıraşlı äsärlär bularaq qabul itelälär.

Mösäğıyt Xäbibullinnı «Qubrat xan», «İlçegä ülem yuq», «Şaytan qalası», «Söyembikä xanbikä häm İvan Groznıy», «Xan onığı Xansöyär», «Allahı büläge», «Batıy xan häm Läylä», «Atilla» kebek tarixi romannar çın xalıq yazuçısı itep tanıttı. Ul Qol Ğäli häm Ğabdulla Tuqay isemendäge abrulı premialärgä layıq buldı.

Küp qırlı şäxes - Batulla

Rabit Batulla
Tatarstannıñ xalıq yazuçısı, kürenekle dramaturg, rejisser häm aqter Rabit Batulla Tatarstannıñ Zäy rayonı Tübän Olıcı awılında tuğan. Mäskäwdäge M.Şçepkin isemendäge teatr uçilişçesın tämamlağaç, G.Kamal teatrında akter bulıp eşli. Soñınnan Qazan qurçaq teatrında häm televidenieneñ balalar öçen tapşırular redaksiasendä rejisser wazifasın başqara.

Rabit Batulla — ädäbiätnıñ törle janrında icat itüçe yazuçı. Anıñ balalar öçen yazğan xikäyäläre, macaralı äkiätläre, şulay uq yumor-satira janrlarındağı yazmaları, pyesäları, ssenariyları köndälek matbuğatta, televidenie ekranında häm teatr säxnälärendä altmışınçı yıllarda uq kürenä başlıy.

Rabit Batullanıñ 1980 yılda G.Kamal teatr säxnäsendä berençe tapqır quyılğan “Kiçer mine, änkäy” pseası bügenge köndä dä säxnä türendä. Älege pyesä Qazanda ğına tügel, Orenburg, Salawat, Derbent, Maxaçqala teatrlarında, şulay uq Tatar däwlät yäş tamaşaçılar teatrında da uynalıp kilä.

Rabit Batulla — G.Tuqaynıñ tormışın häm icatın yaqtırtqan “Qıldan neçkä, qılıçtan ütken” qıyssası autorı da. Ul barlığı 40 kitap çığarğan. 70 yıllıq yübileye aldınnan Rabit Batullanıñ “Urınnarı cänättä bulsın” digän kitabı cämäğätçelek aldında popularlıq qazandı. Düşämbe kiçendä Kamal teatrında G.Tuqay isemendäge däwlät büläge iäse Rabit Batullağa 70 yäş tulu uñayınnan, ädäbi-muzıkal kiçä uzaçaq.

Anda Tatarstan däwlät cır häm biü ansamble, Kamal teatrı artistları, yazuçınıñ ulları Nurbäk belän Baybulat çığışı kötelä, şulay uq yübilyärnıñ äsärlärennän özeklär spektakllärennän küreneşlär täqdim itelä.
XS
SM
MD
LG