Dönya bankı dönyadağı boday bäyäläre 2000 yıl belän çağıştırğanda 2 tapqırğa artuın belderä. Ğinvar ayınnan aprelgä citkändä genä, bäyälärneñ 20 % artuı küzätelä.
Bäyälärneñ artuının säbäbläre isä törleçä. Başta neft bäyäläreneñ artuı, moña östäp Qıtay kebek küp xalıqlı illärneñ kübräk ixtiyaç taläbe. Monın belän bergä global cılınunıñ täserläre dä köçle, mäsälän Avstraliädä bulğan qoraqlıq säbäble soñgı yıllarda bu qiytğada bodaylar uñmıy başladı, ber waqıtlar aşamlıqnı çitkä satqan il, xäzer il çittän alırğa mäcbür. Häm bio-neft qırlarınıñ kiñäyüe. Xäzer küp kenä ildä boday aşamlıq cıyılası qırlarınıñ yağulıq öçen üsterelgän üsemneklärneñ yawlap aluı küzäyelä. Şuña da soñgı yıllarda cıyılğan igen uñışı kime bara.
Läkin bu üsä barğan illär öçen ällä ni şaqqatırlıq xäl tügel. Üze citeştergän illär çaralar kürergä äzer. Rusiä, Qazaxstan häm Qıtay belän bergä yaqınça 20 il, ikmäk, süt häm aşamlıq mayı kontrol astına alırğa tırışqanda küp genä il dä çitkä satınu kimetergä cıyına.
Çit illärgä satunı tuqtatu, bäyälärneñ ifrat däräcädä artuına kiterä ala. Uzğan yıl döge bäyäläre näk şulay artqan ide.
Bu illärnen çit ilgä satunu tuqtatuın añlap bula, läkin satıp alğan illär öçen monıñ zur problem bulaçağına basım yasıy BMOnıñ aşamlıq häm igençelek oyışmasınnañ Concepcion Calpe:
“Bu illär üze citeşterü urnına aşamlıqnı çit illärdän satıp alırğa öyrängän. Xäzer çikläwlär kertelü belän alar üzlärendä bulmağan aşamlıqnı inde dönya bazarında da taba almıyaçaq. Ägär aqçasına ışana ikän ul da fayda kitermäyäçäk çönki bäyälär küp arta häm ber waqıt aña da köç citerälmi xäldä qalaçaq.”
Läkin çit ilgä satunı tuqtatu yäisä malnı qanunsız satqanğa aqçlata cäza kertü eşe, citeşterüçe häm anı bazarğa satqan keşelärne qıyın xäldä qaldırırğa mömkin. Bäyälärne töşerergä tırışu usılı isä, citeşterüçege naçar qağılaçaq, çönki citeşterü öçen xarclanğan äyberlär bäyäse bolay da arta.
Älsä çara nidä? digän sorawğa dönya bankı aqıllı säyäsät yulın ezlärgä täqdim itä. Çit ilgä satunı tuqtatmıy torıp, aşamlıqnı başta turıdan turı ixtiyacı küberäk bulğan, açlıq bulğan illärgä tämin itärgä çaqıra.
Ber yaqtan qarağan da isä, bäyälärneñ artuı awıl xucalığınıñ mänfäğatenä yarıyaçaq diyelä. Yäğni bäya artu belän kübräk citeşterügä qızıqsınu artaçaq, artqan mal säbäple bäyälärdä qabat töşä başlıyaçaq digän farazlarda bar.
İgen säwdäse belgeçe Paul Braks bolay añlata:
“Igengä uñdırışlı millionlıq hektarlıq qır cirläre igençelek öçen yañadan canlandırıla ala. Misal öçen elekke sovet cirlärendä, 20-30 million hektarlıq qırlar östämä igençelekkä qaytarıla alır. Annañ uñış aluda külämedä arttırıla ala. Mäsälän elekke sovet cirlärendä gektar başına 1-2 ton uñış cıyıla. Läkin Yewropada bu uñış, gektarına 8 tonğa qadär cıyıla ala. Dimäk bu da ber qazanış bula ala dönya öçen. İgençelek artqan sayın, alğa taba açlıq kimer ide häm ozaq waqıtqa bäyälärneñ artuı borçımas ide.”
Şulay da mondıy ber proyekt, 2010 yıldan soñ ğına fayda kiterä ala dip öste belgeç bazar häm säwdä belgeçe Braks.