Şuşı teoriä, bar elekke sovet illärendä dä basqın, zalim xakimiättän kitep irekle bazar häm demokratik säyäsätkä küçü, şul maqsatta tieşle reformalar ütkärü teläge bar digän fikergä barıp totaşa.
Häm näq menä şuşı teoriä Yewropada iminlek wä xezmättäşlek oyışması kebek xalıqara berläşmälärneñ, Könbatışnıñ demokratiäne täräqqi itü öçen törle programnar alıp baruı nigezen täşkil itä, ä alarda elekke sovet däwlätläreneñ qarañğı ütkännärennän ömetle kiläçäkkä küçüeneñ niçek baruı bilgelänä. Häm bu teoriädä avtoritarizm aldağı maqsat, näticä bularaq tügel, ä fäqät ütkänneñ ber qaldığı bularaq qına kürenä.
Qayber illär çınnan da şuşı modelgä turı kilep täräqqi itä. Ämma qayberläre, misal öçen Azärbaycan, Qazaqstan, Törkmänstan häm Rusiä kebek neftkä bay petrodäwlätlär*, bötenläy başqa yuldan bara. Şul däwlätlärneñ konkret ğämällärennän alıp, citäkçeläreneñ räsmi belderülärenä qädär şunı kürsätä ki - küçeş teoriäse üz-üzlärenä ışanıçı arta barğan bu däwlätlärneñ xäzerge çınbarlığına turı kilmi.
Aqçanı köräkläp alğanda, häm ofıqta äle tağın da kübräk aqça alu ixtimalı torğanda xakimiättäge elitağa üzenä qarşı eş itü öçen närsä etärgeç bula ala?
Qanun östenlegen kertep, üzeñne xisaplı itü elita öçen şul keremnärne üzeñä borunı tuqtatunı añlata. Ä inde säyäsi reformalar ütkärep, irekle häm ğadel saylaw oyıştıru xäzerge türälärneñ xakimiättän qorı qalu ixtimalın ğına arttıra - tik bu alarğa kiräkme soñ?
Bolarnıñ berse dä yaña närsä tügel. Äle 2006 yılda uq Thomas Friedman "Foreign Policy" basmasındağı mäqäläsendä neft bäyäseneñ häm ireklek adımnarınıñ qapma-qarşı yünäleştä baruı turında yazğan ide.
Ämma Azärbaycan, Qazaqstan, Törkmänstan häm bigräk tä Rusiädä bolar barısı da şundıy xälgä citte ki, bu yaña teoriä qorunı taläp itä.
Häm bu teoriä dönyaküläm tendensiälärgä qaramıy, köndälek tormıştağı, köndälek säyäsättäge meñlägän mäşäqätlärdän kilep çığaçaq.
Elekke sovet petrodäwlätlärendä bügenge köndä bezneñ qarşıda torğan çınbarlıq şundıyraq:
- Kommunizmnan küçeş inde tämam, häm ul avtoritarizm urnaşu belän tämamlandı. Açküz elita petrodollarlar ağımına menep utırğan, säyäsi mäydannı üz qulında nıq tota, häm köndäşlärenä xakimiätkä kilü öçen çın mömkinlek birmägän kämit saylaw oyıştırıp qına ul demokratiä pärdäsen totqan bula. Elitada anıñ iqtisadi mänfäğätlären yäisä säyäsi quäten qaqşatırlıq reformalar ütkärü teläge dä, niäte dä yuq. Texnokratik zamançalaşu mömkin, läkin demokratiäläşü mömkin kürenmi.
- Petrodäwlät elitaları üzläreneñ dönyadağı ähämiäten belä häm üzläreneñ kiräklegen añlaw alarda taşıp tora. Törle forumnarda alar Könbatış demokratiäläre işetergä telägän süzlärne aldan uq belä häm ara-tirä ul süzlärne işetterep tora. Ämma alar xäzer çittän bernindi dä kiñäş ezlämi häm alar Könbatış yaqlağan üzgäreşkä üz qarşılığın torğan sayın nığraq belderäçäk.
- 1975 yılğı Helsinki kileşüläre belän başlanğan çor tämamlanıp kilä. Helsinki kileşüläre Könbatışqa kommunistik bloktağı üzgäfikerlelär (dissidentlar) taläben yaqlaw öçen formal qıssa birgän ide. Yaña çorda isä Könbatış yaqlağan demokratiä häm keşe xoquqları yöklämälärenä buysınunı alğa sörü xalıqara eşlärdä torğan sayın azraq urın alıp toraçaq.
Elekke sovet petrodäwlätläre belän eş itüdä yaña teoriäne menä şuşı faktorlar şärexliäçäk. Ul axırğı çiktä barlıqqa kilerme, kilsä, nindi şäkeldä bulaçaq - monısın äytäse qıyın. Ämma bula qalsa, yaña teoriä xäzerge dönyanıñ yanawlarına qarşı torır öçen tübändägelärne üz eçenä alırğa tieş:
- "Küçeş" dip qılanunıñ azağı. Könbatış yağı çınlıqta ğämälgä aşmağan "küçeş" turında şapırına ikän, bu ikeyözlelek häm berqatlılıq xisen qaldırıp, demokratiäne alğa sörü tırışlıqlarına zian ğına kiteräçäk. Petrodäwlätlärneñ citäkçeläre torğan sayın qıyulana bara. Könbatışnıñ da näq şulay eş itä başlawı kiräk.
- Demokratiäneñ xakimiätne oyıştıruda ni öçen iñ qulay buluın añlatuda köçle, açıqtan-açıq belederlgän dälillär. Bu yuğarıda telgä alınğan açküz elitalarnı xalıq aldında xisap totuğa, ayırım şäxeslärneñ xoquqların yaqlawğa, çın üzgäreşlär başlawğa etärä häm xakimiätne tärtiple genä küçerüne garantiäli. Demokratiä niğmätlärenä soqlanu çorı inde ütte. Petrodäwlätlär iqtisadi kütäreleş yağınnan waqıtlı ğına bulsa da iminlek kiçerä, ä andağı elitalar mäğlümät çaraların däwlät qulına tuplap, alarnı bu iqtisadi uñışlarnı daimi avtoritar idaräne aqlaw öçen qullana. Moña intellektual qarşıhöcüm kiräk.
- Açıqtan-açıq däwlät mänfäğäten tanu. Könbatıştağı demokratiälär üzläreneñ başqa illärdäge demokratiäne ğadi ireklek prinsibınnan çığıp qına tügel, ä alarnıñ üz däwlär mänfäğätlärenä dä turı kilüe säbäple yaqlawın anıq belderergä tieş. Urtaq qimmätlärgä häm qanun xakimiätenä nigezlängän däwlätlär arasındağı aralar köçleräk tä, totrıqlıraq ta, üzara säwdä dä ciñelräk alıp barıla.
- Demokratiäne alğa sörüdä yaña strategiälär. 1990 yıllarda barlıqqa kilgän häm reformalarnı törle xalıqara oyışmalar aşa yaqlawnı maqsat itep quyğan çeltär elekke sovet däwlätläreneñ hiçyuğı az ğına bulsa da üzgärergä teläwen belderügä nigezlängän ide. Bu inde xäzer ğämäldä tügel. Demokratiäne alğa sörü dairäläre wäzğiätne tieşençä bäyäläp, bergäläşep yaña fikerlär tuplarğa, yaña täqdimnär belän çığarğa tieş.
- Häm nihayät, petrodäwlätlärdäge avtoritarizmnıñ mömkin uñışsızlığı oçrağı öçen äzer plan bulırğa tieş. Petrodäwlätlär ğädättä axırğı çiktä qatı qullı avtoritarizm çorına kerep kitä, häm bu distä yıllar däwam itä ala. Avtoritar idarägä xas berençe qağidä şul - anda barısı da totrıqlı, ämma andıy totrıqlılıq inde ikençe kön ük yuqqa çığıp, xällär hälakätkä tiñ naçarayıp kitä ala. Ägär dä bügen mömkin dip sanalmağan krizisnıñ demokratik institutları bik zäğif bulğan, iqtisadı barı tik neft häm gazğa ğına nigezlängän avtoritar xakimiättä irtägäsen inde andıy krizisnıñ bik mömkin bula aluın añlaw bar ikän, bu anıñ ayanıç näticäläre belän eş itüne ciñeläytäçäk kenä.
Daniel Kimmage
Azatlıq/Azat Yewropa radiosınıñ geopolitika küzätüçese
Azatlıqnıñ Komentar bülegendäge fikerlär avtorlarnıñ şäxsi qaraşın çağıldıra
*petrodäwlät - neft (latinça petro) satu keremnärenä genä yäşägän häm bar mullığın şuña ğına nigezlägän däwlät
Häm näq menä şuşı teoriä Yewropada iminlek wä xezmättäşlek oyışması kebek xalıqara berläşmälärneñ, Könbatışnıñ demokratiäne täräqqi itü öçen törle programnar alıp baruı nigezen täşkil itä, ä alarda elekke sovet däwlätläreneñ qarañğı ütkännärennän ömetle kiläçäkkä küçüeneñ niçek baruı bilgelänä. Häm bu teoriädä avtoritarizm aldağı maqsat, näticä bularaq tügel, ä fäqät ütkänneñ ber qaldığı bularaq qına kürenä.
Qayber illär çınnan da şuşı modelgä turı kilep täräqqi itä. Ämma qayberläre, misal öçen Azärbaycan, Qazaqstan, Törkmänstan häm Rusiä kebek neftkä bay petrodäwlätlär*, bötenläy başqa yuldan bara. Şul däwlätlärneñ konkret ğämällärennän alıp, citäkçeläreneñ räsmi belderülärenä qädär şunı kürsätä ki - küçeş teoriäse üz-üzlärenä ışanıçı arta barğan bu däwlätlärneñ xäzerge çınbarlığına turı kilmi.
Aqçanı köräkläp alğanda, häm ofıqta äle tağın da kübräk aqça alu ixtimalı torğanda xakimiättäge elitağa üzenä qarşı eş itü öçen närsä etärgeç bula ala?
Qanun östenlegen kertep, üzeñne xisaplı itü elita öçen şul keremnärne üzeñä borunı tuqtatunı añlata. Ä inde säyäsi reformalar ütkärep, irekle häm ğadel saylaw oyıştıru xäzerge türälärneñ xakimiättän qorı qalu ixtimalın ğına arttıra - tik bu alarğa kiräkme soñ?
Bolarnıñ berse dä yaña närsä tügel. Äle 2006 yılda uq Thomas Friedman "Foreign Policy" basmasındağı mäqäläsendä neft bäyäseneñ häm ireklek adımnarınıñ qapma-qarşı yünäleştä baruı turında yazğan ide.
Ämma Azärbaycan, Qazaqstan, Törkmänstan häm bigräk tä Rusiädä bolar barısı da şundıy xälgä citte ki, bu yaña teoriä qorunı taläp itä.
Häm bu teoriä dönyaküläm tendensiälärgä qaramıy, köndälek tormıştağı, köndälek säyäsättäge meñlägän mäşäqätlärdän kilep çığaçaq.
Elekke sovet petrodäwlätlärendä bügenge köndä bezneñ qarşıda torğan çınbarlıq şundıyraq:
- Kommunizmnan küçeş inde tämam, häm ul avtoritarizm urnaşu belän tämamlandı. Açküz elita petrodollarlar ağımına menep utırğan, säyäsi mäydannı üz qulında nıq tota, häm köndäşlärenä xakimiätkä kilü öçen çın mömkinlek birmägän kämit saylaw oyıştırıp qına ul demokratiä pärdäsen totqan bula. Elitada anıñ iqtisadi mänfäğätlären yäisä säyäsi quäten qaqşatırlıq reformalar ütkärü teläge dä, niäte dä yuq. Texnokratik zamançalaşu mömkin, läkin demokratiäläşü mömkin kürenmi.
- Petrodäwlät elitaları üzläreneñ dönyadağı ähämiäten belä häm üzläreneñ kiräklegen añlaw alarda taşıp tora. Törle forumnarda alar Könbatış demokratiäläre işetergä telägän süzlärne aldan uq belä häm ara-tirä ul süzlärne işetterep tora. Ämma alar xäzer çittän bernindi dä kiñäş ezlämi häm alar Könbatış yaqlağan üzgäreşkä üz qarşılığın torğan sayın nığraq belderäçäk.
- 1975 yılğı Helsinki kileşüläre belän başlanğan çor tämamlanıp kilä. Helsinki kileşüläre Könbatışqa kommunistik bloktağı üzgäfikerlelär (dissidentlar) taläben yaqlaw öçen formal qıssa birgän ide. Yaña çorda isä Könbatış yaqlağan demokratiä häm keşe xoquqları yöklämälärenä buysınunı alğa sörü xalıqara eşlärdä torğan sayın azraq urın alıp toraçaq.
Elekke sovet petrodäwlätläre belän eş itüdä yaña teoriäne menä şuşı faktorlar şärexliäçäk. Ul axırğı çiktä barlıqqa kilerme, kilsä, nindi şäkeldä bulaçaq - monısın äytäse qıyın. Ämma bula qalsa, yaña teoriä xäzerge dönyanıñ yanawlarına qarşı torır öçen tübändägelärne üz eçenä alırğa tieş:
- "Küçeş" dip qılanunıñ azağı. Könbatış yağı çınlıqta ğämälgä aşmağan "küçeş" turında şapırına ikän, bu ikeyözlelek häm berqatlılıq xisen qaldırıp, demokratiäne alğa sörü tırışlıqlarına zian ğına kiteräçäk. Petrodäwlätlärneñ citäkçeläre torğan sayın qıyulana bara. Könbatışnıñ da näq şulay eş itä başlawı kiräk.
- Demokratiäneñ xakimiätne oyıştıruda ni öçen iñ qulay buluın añlatuda köçle, açıqtan-açıq belederlgän dälillär. Bu yuğarıda telgä alınğan açküz elitalarnı xalıq aldında xisap totuğa, ayırım şäxeslärneñ xoquqların yaqlawğa, çın üzgäreşlär başlawğa etärä häm xakimiätne tärtiple genä küçerüne garantiäli. Demokratiä niğmätlärenä soqlanu çorı inde ütte. Petrodäwlätlär iqtisadi kütäreleş yağınnan waqıtlı ğına bulsa da iminlek kiçerä, ä andağı elitalar mäğlümät çaraların däwlät qulına tuplap, alarnı bu iqtisadi uñışlarnı daimi avtoritar idaräne aqlaw öçen qullana. Moña intellektual qarşıhöcüm kiräk.
- Açıqtan-açıq däwlät mänfäğäten tanu. Könbatıştağı demokratiälär üzläreneñ başqa illärdäge demokratiäne ğadi ireklek prinsibınnan çığıp qına tügel, ä alarnıñ üz däwlär mänfäğätlärenä dä turı kilüe säbäple yaqlawın anıq belderergä tieş. Urtaq qimmätlärgä häm qanun xakimiätenä nigezlängän däwlätlär arasındağı aralar köçleräk tä, totrıqlıraq ta, üzara säwdä dä ciñelräk alıp barıla.
- Demokratiäne alğa sörüdä yaña strategiälär. 1990 yıllarda barlıqqa kilgän häm reformalarnı törle xalıqara oyışmalar aşa yaqlawnı maqsat itep quyğan çeltär elekke sovet däwlätläreneñ hiçyuğı az ğına bulsa da üzgärergä teläwen belderügä nigezlängän ide. Bu inde xäzer ğämäldä tügel. Demokratiäne alğa sörü dairäläre wäzğiätne tieşençä bäyäläp, bergäläşep yaña fikerlär tuplarğa, yaña täqdimnär belän çığarğa tieş.
- Häm nihayät, petrodäwlätlärdäge avtoritarizmnıñ mömkin uñışsızlığı oçrağı öçen äzer plan bulırğa tieş. Petrodäwlätlär ğädättä axırğı çiktä qatı qullı avtoritarizm çorına kerep kitä, häm bu distä yıllar däwam itä ala. Avtoritar idarägä xas berençe qağidä şul - anda barısı da totrıqlı, ämma andıy totrıqlılıq inde ikençe kön ük yuqqa çığıp, xällär hälakätkä tiñ naçarayıp kitä ala. Ägär dä bügen mömkin dip sanalmağan krizisnıñ demokratik institutları bik zäğif bulğan, iqtisadı barı tik neft häm gazğa ğına nigezlängän avtoritar xakimiättä irtägäsen inde andıy krizisnıñ bik mömkin bula aluın añlaw bar ikän, bu anıñ ayanıç näticäläre belän eş itüne ciñeläytäçäk kenä.
Daniel Kimmage
Azatlıq/Azat Yewropa radiosınıñ geopolitika küzätüçese
Azatlıqnıñ Komentar bülegendäge fikerlär avtorlarnıñ şäxsi qaraşın çağıldıra
*petrodäwlät - neft (latinça petro) satu keremnärenä genä yäşägän häm bar mullığın şuña ğına nigezlägän däwlät