Accessibility links

Кайнар хәбәр

"Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” Prof. Dr. Nadir DÄWLÄT (13. öleş)


Ütkän programda Rokiyä belän İbrahim Däwlätkildilärneñ awır yazmışlarına tuqtalğan idek.

Älbättä Sovetlar tarafınnan naxaqqa cäzalarandıru alarda bik tirän fizik häm ruxi yaralar qaldırdı. Kübese ğailäsen yuğalttı. 1991 yılda säyäsi izülärgä duçar bulğannarnı aqlaw turında qarar çıqsa da, bu ğomerläre buyına çeregännäre öçen ällä ni fayda birmäde. Rus däwläte nindi dä bulsa kompensatsiä tüläw, yärdäm itü turında uylap ta qaramadı. Xätta bu säyäsi xökem itelüçelärneñ tuğannarı, ğailäläre häm balaları da tamğalı idelär. Barı tik xäzer Sovet rejimı yuq itelgännän soñ ğına monıñ ällä ni mäğnäse qalmadı.

Mançuryagä Sovet armiäseneñ kerüe häm cämğıät xaqına eşläwçelärneñ beräm-beräm qulğa alınuı törek-tatar xalqına şok täesire yasadı. İdel-Ural şiğäre kön tärtibennän töşte. Xäräkätneñ citäkçese üze tayanğan Polşanıñ Almaniä tarafınnan basıp alınuın kiçerep, 1939 yılda Törkiägä qayta. Almannar belän Sovet xärbi äsirlärennän “İdel-Ural Legion”ın tözüdä xezmättäşlek itmi. Ul ışanğan ikençe köç - Yaponiä dä suğışta ottırdı. Anıñ soñğı ğämälläre arı-bire ğarizalar cibärü buldı. Şularnıñ berse 1945 yılnıñ 27 awgustında Törkiädäge Britaniä İlçelegenä yazğan möräcäğät. Ul şuşı xatında “Bolşeviklarğa: Mongoliä, Mançuriä, häm Koreanı basıp alırğa röxsät birüegez belän 20-25 meñ törek-tatarnı, …şuşı Bolşeviklar cäberläwenä qaldıraçaqsız” dip yazıp, Sovetlar Berlegeneñ berektäşe bulğan ber ildän çara ömet itä ide. Älbättä, monnan ber näticä alu mömkin tügel ide. Bu bälki yuqqa tilmerü bulğan.

Ğayaz İsxaqi olı yäşenä (70) karamastan, Törkiä Cömhüriäte Tışqı Eşlär Ministrlıgınnan, bu yulı Sovetlar qulına eläkmägän, Yıraq Könçığıştağı keşelärne kommunist Qıtay rejimıynan qotqaru öçen, alarğa törek grajdanstvosı birelü öçen tırışa. Läkin aña “Bezneñ ilebezgä kilmiçä alarğa grajdanstvo xaqı birergä xaqıbız yuq... Teläwçelär xökümätebezdän ber cirgä urnaşu öçen yärdäm taläp itmäw şartı belän, irekle immigrantlar bulıp kilä alalar” digän cawap birelä. Bu xäldä Ğayaz İsxaqi ber ni dä eşli almıy ide. Niçä un yıllarnıñ köräşe näticäsez bulıp çıqqan, anıñ artına iärgännärneñ ber öleşe qorban bulğannar, Sovet yuridik mexanizmı astında izelgännär, ber öleşe tormışın da yuğaltqan ide.

Menä şundıy yazmışqa duçar bulğan Yıraq Könçığış immigrantlarınıñ kübese Törkiägä barı tik 50nçе yıllar urtasında, Demokrat Partiäse xakimlektä bulğan çorda ğına irekle immigrant bularaq kilä aldılar. İstambulda Ğayaz İsxaqi citäklägän “İdel-Ural törekläre mädäniät häm yärdämläşü oyışması” (İdil-Ural Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği) isemle ber oyışma bar ide. Läkin Yıraq Könçığıştan kilgännärneñ bik azı ğına bu oyışmağa iltifat ittelär. Küpçelege “İdel-Ural” ideasınnan örekkän ide.

Şunıñ öçen Yıraq Könçığıştan İstambulğa kilgännärneñ Yaponiäda iqtisat buyınça yuğarı belem alğan Rifat Moxtasip (1925- ) citäkçelegendä 1963 yılda tözegän oyışmalarnıñ iseme “Tuqay yäşlär tügäräge” (Tukay Gençler Kulübü) buldı soñğaraq isä bu oyışma “Qazan törekläre mädäniät häm yärdämläşü oyışması” (Kazan Türkleri Kültür ve Yadımlaşma Derneği) dip ataldı. 1965 yılda Ankarada tözelgän oyışma isä “Qazan mädäniät häm yärdämläşü oyışması” (Kazan Kültür ve Yadımlaşma Derneği) isemen aldı.

Aldaraq telgä alınğan säyäsi üzgärüçänlek arqasında Yıraq Könçığıştağı tatarlarnıñ kübese bu cirlärne taşlap kittelär. Şul räweşle Yıraq Könçığıştağı tatar diasporasınıñ tarixı da azağına yaqınlaştı. Üzlärennän soñ taşlap qaldırılğan mäçet häm mäktäp binalarınıñ kübese inde yuqqa çıqtı. “Milli bayraq” häm başqa basmalarnıñ nösxaların tabu da mömkin tügel. Ğärçä alarnı tabıp, Yıraq Könçığıştağı törek-tatarlarnıñ tarixın täfsilläp yazuda faydalı bulır ide.

Yıraq Könçığış 20-dän artıq şäxär, qasaba, awıl yäki stansiä üzäklärendä urnaşqan törek-tatarlar biredä yartı ğasırdan äz waqıt yäşäsälär dä, üz ğibädätläre öçen mäçet, uqu-uqıtu eşläre öçen mäktäp häm sotsial tormışnı tärtipkä salu, yärdämläşu oçen oyışmalar tözü säläten kürsätülären kürebez. Soñnan 10-15 meñ tiräsendäge bu keşelär sannarı citärlek bulğan cirlärdä yä arendağa yä isä satıp alğan binalarda dini wazıyfaların ütädelär. Şul uq waqıtta balalarına tuğan teldä başlanğıç beleme birdelär. Şulay itep 45 yıl eçendä meñlägän uquçı tuğan telen, tarixın, ädäbiäten häm dinen öyrängän buldı. Ayruça, bu oyışmalarda bäyräm cielışları, milli kiçälär häm başqalar yeoştırdılar. Min taba alğan xätle 21 oyışma, 18 mäçet häm 15 başlanğıç mäktäbe bulğan Xarbin, Xaylar, Kobe häm Tokio kebek şäxärlärdä xättä zur Comğa mäçetläre dä salına.

Yomğaqlap şunı äytä alabız: Rusiädän çit illärgä kitkän häm anda yaña tormış qorğan tatar-başqortlarnıñ sannarı ni qadär az bulsa da, alar üz dinnären häm milli üzleklären saqlap qalırğa tırışqan. Bu xäl watanınnan kitkännän soñ yartı yä ber ğasır däwam itä, soñnan azçılıqnı täşkil itkän cämğıätlär assimilyatsiälänä yäisä yäşägän cirlärendä integratsiägä duçar bula.
XS
SM
MD
LG