Accessibility links

Кайнар хәбәр

Peterburnıñ tatar bistäsenä säyäxät


Fin tatarları cämğiäteneñ 80 yıllığına bağışlanğan kiçädä Törkiä tarixçısı Nadir Däwlät : “Tarixın belmägän millätneñ kiläçäge yuq. Bez üz tarixıbız turında yazmasaq, söylämäsäk, üz yäşlärebez dä, başqa xalıqlar da tatarnı atta çabıp, keşe suyıp, keşe talap yörüçe itep kenä küz aldına kiteräçäk, ä anıñ bay tarixlı, bay mädäniätle xalıq ikänen belüçe bulmayaçaq”, - digän ide.

Tatarnıñ atta çabıp keşe talap, keşe üterep yörüçe tügel, ä ixtiramğa layıq xalıq ikänlegen belderergä, isbatlarğa tırışuçılarnıñ berse tanılğan ğalim, tarix häm geografiä fännäre doktorı Lev Gumilev ide.

Peterburgnıñ töbäk öyränüçese Al'mira xanım Tahircanova üzeneñ yaña ekskursiä marşrutın Lev Ğumilevnıñ soñğı ike yılı uzğan yort yanında başlap cibärde. Açı yazmışlı ğalimneñ totqınlıqtan soñğı ğömere kommunalkalarda ütä. Ülärenä 2 yıl qalğaç qına şähär xakimiäte aña ike bülmäle keçkenä fatir birä. Yazmıştırmı, oçraqlı xälme- fatir 19 ğasırnıñ azağı, 20 ğasırnıñ başında tatarlar kümäkläp yäşägän bistädä bulıp çığa. Şulay itep “ğomere buyı tatarlarnı yaqlağan” ğalimneñ soñğı könnäre tatar bistäsendä uza.

Elekke Nikolay, xäzerge Mäskäw vokzalı tiräsendä urnaşqan “biş poçmaq” (pyät uglov) rayonı keçkenä ber tatar ile kebek bula. Monda passajirlar yörtüçe, yök taşuçı izvozçik tatarlar da, säwdägär, ofitser, bank xezmätkärläre dä, din ğalimnäre, tatar säyäsmännäre dä yäşi. Şunlıqtan möselman mäxälläläreneñ dä kübese şuşı “biş poçmaq” tiräsendä bula. Anıñ öçen “doxodnıy dom” dip yörtelgän yortlardan fatir alıp toralar. Bu bistäneñ dini, säyäsi, ictimaği tormışı 1905 yılğı süz, din irege turındağı manifesttan soñ ayıruça canlanıp kitä. Xökümätneñ küñelenä bik xuş kilmäsä dä, möselman mäktäplärendä rus tele, matematika kebek fännär dä uqıtıla başlıy. Tipografiälärdä tatarça, ğaräpçä kitaplar çığıp tora. İkençe möselman qorıltayın oyıştıruçılarnıñ berse Äbdräşit İbrahimovnıñ tipografiäse, mäsälän, bügenge Konstantin Zaslonov, elekke Glazov uramında urnaşqan bula. Anıñ yänäşäsendä genä tanılğan säwdägär Alim Maksutovnıñ yortı. Alim Maksutov säwdägärlektän tış möselman xäyriä fondınıñ kaznaçee da, ”biş poçmaqtan” yıraq bulmağan Volkov möselman ziratınıñ şiit bülegeneñ räise dä bula.

Bu bistä Qor'änne tatarçağa tärcemä itkän din eşleklese Musa Bigi iseme belän dä bäyle. Anıñ şaqtıy ğömere Razyezjaya uramı, 24 yortta uza. Al'mira xanım bu adresqa oçraqlı räweştä genä yulığa: adres Musa Bigineñ 1904 yılda ğailäsenä Rostovqa cibärgän otkrıtkasında kürsätelgän bula.

Elekke Nikolay, bügenge Marat uramındağı bay ğına yortta “Möselman xäyriä fondı” eşli. Fond 14 keşedän- ofitserlar, säwdägärlär, bank häm başqa däwlät uçrejdenieläre xezmätkärlärennän torğan bula.

20 nçe ğasır urtasında “biş poçmaq” tatarları Leningradnıñ törle rayonnarına taralıp betä, ozaq yıllar eşläp kilgän tatar mäktäbe dä yabıla.

Şulay bulsa da, bu Peterburg tatarları tarixı özelä digän süz tügel, tarixnı alarnıñ onıqları däwam itä. “Biş poçmaq”mäxälläse mullası axun Yunıysovnıñ onığı Kemal Yunıysov, mäsälän, Peterburg universitetınıñ şärıq fakul'tetında ğäräp tele uqıta. Qayçandır yuridik fakul'tetta irekle tıñlawçı bulğan Musa Bigineñ onığı fizik Möxämmät Tahircanov şul uq universitetnı tämamlağan, ä anıñ ulı Azat –bügenge kön studentı. Möxämmät Tahircanovnıñ tormış iptäşe Al'mira xanım tatarlar tarixın öyränä. Ber tiensez Peterburg buylap ekskursiälär yörtä. Millättäşlärebezgä, ayıruça yäşlärebezgä, çın tarixnı citkerergä tırışa. Al'mira xanım atqa atlanıp keşe üterep, keşe talap yörgän tatar obrazınıñ uydırma ikänlegen añlatunı maqsat itep quyğan. Peterburg, Mäskäw kebek şähärlärdä dvorniktan uza almağan Axmetqa, Abdulkalar alar millätneñ keçkenä ber öleşe, ä xalıqnıñ üzebez dä ğorurlanırlıq, başqalar da ixtiram itärlek tarixı bar ikänlegen. Häm ul bu maqsatqa aqrınlap bulsa da ireşep kilä. Al'mira xanım yaña marşrut buyınça ike ekskursiä ütkärde dä inde. Tatar bistäsenä berençe säyäxätkä tel öyränergä yörüçe student yäşlär çıqqan ide.

Gölzadä Kamalova, Sankt- Peterburg.

XS
SM
MD
LG