Qazan xanı Şah Ğälineñ Qazannan öçençe tapqır quıluına 454 yıl

Tarixtan bilgele bulğança, Şah Ğäli Söyembikä xanbikä Mäskäwgä ozatılğaç Qazanda idärä itä başlıy. Yıl yarımlıq citäkçelege waqıtında Şah Ğäli Qazan xanlığınıñ Taw yağın Mäskäw qaramağına birä. Çönki bu Mäskäw belän tözelgän şartnamäneñ töp şartı bula. Qazan yuğarı qatlamnarında isä bu zur rizasızlıq tudıra, Qazan bäkläre, ulannarı, ğomumän idäräçeläre xanlıqnıñ Taw yağın kire qaytarunı taläp itä. Ul yıllarda Şah Ğäli tarafınnan 800dän artıq yuğarı qatlam wäkile ezärleklänä. Ämma idäräçelär yağınnan rizasızlıq tağın da köçäygäç, Şah Ğäli Mäskäwdän yärdäm sorarğa mäcbür bula. Tik Qazan idäräçeläre Şah Ğadidän cähäträk bulıp çığa. Qazan xanlığı citäkçese möräcäğät itkänçe ük, alar Mäskäw patşasınnan Şah Ğäline alunı häm Qazan belän Yawız İvan üze idärä itüne sorağan. Şah Ğäli isä Qazannı taşlap kitärgä mäcbür bulğan. Şah Ğadidän soñ Rus patşası Qazan xanlığına yaña citäkçe quya. Ämma Qazan idäräçeläreneñ ikençe öleşe Mäskäw xakimiätenä qarşı köräş alıp bara, aña buysınırğa telämi. Bu ğämällär isä 1552 yılda Qazannı aluğa kiterä.

Älege waqiğadan tarixçılar ike säyäsi aspekt kürä. Bu xaqta Tatarstan fännär Akademiäseneñ tatar ensiklopediäse bülege ölkän xezmätkäre İskändär İzmaylov söyli:

Qazan idäräçeläre Mäskäw xakimiätenä qarşı köräş alıp barmağan oçraqta, Şah Ğälineñ Qazannan kitüe rus-tatar berläşmäsen barlıqqa kiterer ide. Bu isä tatar xalqına fayda kiterer ide. Ämma 16 ğasırdağı Rusiä säyäsäteneñ maqsatı başqaça ide. Häm ul andıy berläşmälärne barlıqqa kitermäs ide. Monda süz şul uq xristianlaştıru, Qazannı alğaç tatar xalqın köçläp çuqındıru turında bara.

Bar ikençe säyäsi qaraş. Şah Ğäline küplär xıyänätçe, üze tatar bulıp ta ğömere buyı tuğan millätenä qarşı köräşkän keşe dip atıy. Ämma 16 ğasırda patriotizm, tuğan millät, xalıq turındağı fikerlärne bügenge köngä tiñläp qararğa yaramıy. Şah Ğäli rus däwläteneñ Qasıym xanlığı citäkçese tarafınnan üz wazıyfasına quyılğan häm turıdan turı Mäskäw patşasına xezmät itkän. Näq Mäskäw patşasına qarata ul patriotizm häm tuğrılıqnı saqlağan. Tatar xalqı aldında isä Şah Ğälineñ tuğrılığı bulmağan.

Ämma İskändär İzmaylov fikerençä, Rus imperiäse turında yaqtı obraz formalaştırırğa tırışuçı bügenge däwlät Stalin çorın, häm şulay uq Şax Ğäline, anıñ säyäsäten dä kiläçäktä kütärep çığarğa mömkin. Tarix säyäsättän östäräk bulırğa, çınbarlıqnı taswirlarğa tieş bulsa da.

Al'bina Zäynulla