Accessibility links

Кайнар хәбәр

Midxät Faruqşin: Üzäkläçterü Rusiäneñ säyäsi mädäniäte öçen ğädäti xäl


Bu könnärdä, Amerika quşma ştatlarındağı däräcäle ber tikşerü üzäge, Rusiä torğan sayın avtoritar däwlätkä äylänä bara dip prezident Buşqa möräcäğät itte. Alarnıñ möräcäğätendä, Rusiäne partner itep qarudan baş tartırğa çaqıra.

Tatarstan häm Amerika. Üze ük, ber qaraşqa säyer yañğırıy. Amerika qaya da, bez qaya. Läkin, qaya barsañ da qara saqalıñ artıñnan qalmıy digändäy, Tatarstan bit Rusiä eçendä. Teläsä-telämäsä dä rusiä qanunnarı 'belän yäşi, anıñ belän şartnamälär tözep mataşa, sovet zamanındağı kebek salımın-nalogın tüli. Şuña kürä, Amerika kebek, dönyanıñ iñ köçle däwlätläre Rusiägä qarata fiker belderä ikän, bu inde, duslar, Tatarstanğa turıdan –turı qağıla. Östäwenä, qayçandır, Awrupa, amerikalarğa ışanıp ta bit, Tatarstan alar kebek bulırğa teläp tä, üzbaşlılıq iğlan itelde. Ä bu Amerika digäneñ , Mäskäw kanalları kürsätkänçä, rusiägä gel dus bulıp yäşärgä telämi. Anıñ prezidentı Buş, putin belän, kem äytmeşli dus-iş bulıp kürsätelsä dä, anda ayırım häm köçle tä'sirgä iä törkemnär, Rusiä partner bulalmıy amerikağa, anda demokratiä yuq dip baralar. Tatarstan soñğı yıllarda Rusiäneñ demokratiäsen üz başında tatıp qarıy anısı. Suverenlığın da iğlan itte, üz konstitutsiäsendä buldırdı, meñ yıllığın da uzdırdı, läkin, küp uylasañ, rusiä başıña tayaq belän suğa. Yelsinnan soñ kilgän citäkçe, tottı da şöreplären bora başladı. Küp yördegez, tö'bäklär, bäysez bulıp, inde qaytarığız, qayçandır Mäskäw birgän ireklärne dip. Tatarstan da, şunnan soñ, Konstitutsiäsen Mäskäwnekenä yaraqlaştırdı, salımın da kübräk tüli başladı. Prezidentın da Mäskäw aşa ğına quyılğanına riza bulıp baş öste dide.

Bu protsess üzäkläşterü, sentarlizatsiä, vertikalizatsiä dip ataldı. Amerika quşma ştatlarında isä, änä, bu demokratiädän çitläşü dip bäyälädelär. Ä Säyäsät fännäre doktorı Midxät Faruqşin isä, bu Rusiäneñ qanına señgän, Mäskäwdä genä torıp xakimlek itü dip añlata.

Rusiädä üzäkläşterü säyäsäte, hiçşiksez bara. Häm min monıñ kimendä ike säbäben küräm. Böten xakimiätne ber Mäskäw qulına tuplap toru- ul Rusiäneñ säyäsi mädäniäte öçen ğädäti xäl. Bu ilneñ tarixına küz salsañ, anda, däwamlı räweştä demokratik il bulıp yäşäw tarixın tabalmıysıñ. Rusiä töbäkläreneñ zur xoquqqa iä bulğan çorları bik az.Xaqimiätne üzäkläşterü ul Rusiä ğädätlärenä turı kilep tora. Bu ğasırlar buyına Rusiädä bulıp kilgän häm xäzerdä xalıqnıñ küpçelege arasında ışanıç tudırğan avtoritar-patriarxal' mädäniätneñ ber küreneşe.

İkençe säbäp, añlaşılğança, ul ütkän ğasırnıñ 90 yıllarında, üzäk xakimiätne üz qulınnan ıçqındıra yazdı. Häm, qayber töbäklärdäge liderlar, xaqimiyätne, uñay waqıt tabıp, üz qullarına aldılar häm Rusiä mänfäğätlärennän tış eş itä başladılar. Häm menä bu xakimiätne yuğalta baru Rusiä öçen tarqalu qurqınıçı kiterep tudırdı. Strategik yaqtan, bu yünäleş döres ide. Läkin, Rusiädä ğädättägeçä uñğa-sulğa qayırılıp, urtaq, üz(k ber yuldan kitä almadı. Häm qatı üzäkläşterü kitte. Şöreplärne Rusiä qatı itep bora başladı. Çınlıqta isä, här däwlättä, üzäk belän töbäk mönäsäbätläre optimal' bulırğa tieş

Ğalim midxät Faruqşin şundıy fikerdä tora

Rusiäneñ üzäkläşterü säyäsäte ber xäl. Süz başı bit Amerikadağı belgeçlärneñ, rusiä demokratiädän yıraq kitte dip näticälär yasawlarında ide bit. Alar, üz tikşerenülärendä Rusiäneñ demokratiädän kire yaqqa çaba başlawın başqa misallar belän dä raslıylar. Raslap qına qalmıylar, ä Rusiädä 2008 yılda uzaçaq häm Dumağa häm prezident saylawların nıq küzätep, xalıqara cämäğätçelek tarafınnan, saylawlardan soñ xaqimiyätkä kilgän keşelärneñ legetim buluların tikşererä häm şunnan çığıp Rusiä belän eş itärgä çaqıralar. Ä Midxät Faruqşin, isä, rusiäne moña ise kitmäyäçäk di

Xakimiätneñ legitimlığın tışqı dönya bilgelämi. Eş şunda. Ul ildä yäşägän xalıq tarafınnan bilgelänä. Xalıq bu xaqimiyätne yaqlıy ikän, bu legitim xakimiät. İldän tışta nindi genä mönäsäbät kilep tuuına qaarmastan, bu şulay. Älbättä, çit iollär, matbuğat yärdämendä, Rusiäneñ naçar obrazın tudıra alalar. Läkin bu propaganda, psixologik suğış ölkäse. Bu ber niçektä, Rusiädäge üzäkläşterü, yä bulmasa töbäkläşügä tä'sir itmäyäçäk. Kiresençä, çit ildän psixologik basım, Rusiä eçendä tağı da qatı üzäkläşterügä genä kiteräçäk. Rusiä citäkçeläre monı, rusiägä bäylänü dip qabul itäçäklär häm şöreplären tağı da qatı bora başlayaçaqlar. Rusiäneñ eçke wäzğıätenä ber närsä genä tä'sir itä ala, ul da bulsa, neft'kä bäyälär töşü. Rusiä bit neft' inäsendä utıra, dönyadağı neft' bäyäsenä nıq bäylängän

Säyäsät fännäre doktorı, professor Midxät Faruqşin buldı.

Tatarstan da neft' sata. Kükerte neft' bulsa da, Rusiä kesäsenä annan şaqtıy tabış kerä. Ä Amerika Tatarstannı barıber belä ul. Üz itäme, yuqmı, monısı ber xäl. Här xäldä, qayçaq, tatarlarğa latin yazuın röxsät itmäw- bu demokratiäne boza dip äytkälilär. Äytep kenä qalmıylar, Tatarstanğa kilgäläp tä yörilär. Quşma ştatlarnıñ Rusiädäge ilçeläre Tatarstanda yılğa kimendä ber bula. Elekkegese dä, xäzer yaña bilgelängäne dä küptän tügel genä bulıp kitte. Maqsat nidä soñ. Ğomumän, Bu rusiä belän Amerika talaşa başlasa – Tatarstanğa otışlımı? Midxät Faruqşin bolay uylıy.

Tatarstan öçen Rusiä häm Amerika arasındağı qarşılıqlar faydağa tügel. Tarixi täcribäne istän çığarmasqa kiräk. Xalıqara arenada mönäsäbätlär awırlaşa başlıy ikän, Rusiä Rusiä eçendä basım başlana. Rusiädä bit beraz irek timer pärdä betkäç kenä barlıqqa kilä başladı. Yäğni, rusiägä çittän basım betkäç kenä. Töbäklär dä şuşı mizgeldä irek aldılar. Şunıñ öçen, qabatlap äytäm, här törle çittän bulğan basım, Rusiäneñ töbäklärendä bulğan azmı-küpme irekne buuğa kiteräçäk. Ul, mäsälän, Rusiä töbäkläreneñ çit illär belän xezmättäşlegen qısuğa kiterergä mömkin

Midxät Faruqşin fikerençä, Amerikanıñ Tatarstan belän qızıqsınu maqsatın añlarğa kiräk. Anıñça bu qızıqsınu iqtisadıy elemtälär buldıru niätennän ikän, normal'. Ä inde bu qızıqsınunıñ maqsatı, töbäk başlıqların Rusiä citäkçelärenä qarşı qotırtu ikän, perespiktivası yuq. Çönki, ber genä töbäk başlığı, Mäskäw xakimiäten çiklär, köçsezländerer öçen da Amerika quşma ştatları belän urtaq mönäsäbätlärgä kermäs.

Säyäsät fännäre doktorı Midxät Faruqşin şulay uylıy. Ä Tatarstanğa äle iqtisadıy yaqtan xezmättäşlek tä kem äytmeşli niçawa ğına. Kürä, belä torsınnar Tatarstannı. Kem belä, Rusiädä bit gel üzäkläşep kenä tormas.

Räfis Cämdixan.

XS
SM
MD
LG