1992 yılnıñ 21 martında Tatarstandağı saylawçılarnıñ 61 protsentı respublika suveren däwlät digänne yaqlap tawış birde. Ul çaqlarda, tarqalıp barğan Rusiädä suverenitetlar paradı ide bit. Qaysı töbäklär, urıs äytmeşli ot baldı suverenlıq iğlan itte. Ä Tatarstan kebekläre çın bäysezlek teläde. Şul maqsattan, suverenlıq turında deklaratsiä qabul itelde. Xäzer räsmi tarix, respublika tarixında urın tabalmağan waqiğalar da buldı. 1991 yılnıñ üktäber ayında, Tatarstan parlamentı bit, Bäysezlek turında akt qabul itep, BDB illäre isemlegenä keräçäklegen dä iğlan itte. Küplär xäterlilärder äle ul çornı. Äy bardı anda köräş, äy bardı. Parlament ikegä bülengän. Ber törkem, Tatarstan dip atalğanı Respublikanıñ bäysezlege öçen köräşä. Alarğa qarşı federallar tora. Boları inde, Rusiädä qalıyq dip baralar. Deklaratsiälär dä qabul itelgäç, näq menä şuşı Rusiä tarafdarları referendum ideyäsen kütärep çıqtı. Yänäse, monda çinovniklar da, tatar millätçeläre genä bäysezlek teli, xalıq moña qarşı. Şuña kürä, bu suverenlıq turında referendum ütkärergä kiräk. Milli xäräkät başta moña qarşı çıqtı. Annarı rizalaştı. Referendum köne bilgelände. Rusiä moñardan qurqa qalıp, Mari urmannarına tanklar tutırdı digän xäbärlär dä buldı. Rusiäneñ ul çaqtağı prezidentı Yelsin, tatarstanlıların referendumda qatnaşmasqa çaq—ırıp Üzäk kanaldan çığış yasadı. Niçek kenä bulmasın, Rusiä tarafdarları kütärep çıqqan referendum uzdıru mä’säläse üzläre öçen ük baş bälası bulıp çıqtı. Çönki, Tatarstan suveren däwlät, xalıqara xoquq subyektı, Rusiä belän mönäsäbätlärdä assotsiä däşkän digän fikerlär referendumda raslandı. 61 protsent xalıq monıñ bel”än rizalaştı.
Mäskäw abzıy bu referendumnı tanımadı. Anıñ konstitutsion mäxkämäse bu xaqta qarar da qabul itte. Ämma, Tatarstan öçen bu Mäskäw belän inde tağı da qatıraq itep söyläşügä nigez buldı.
Bügen Tatarstannıñ bäysezlekkä, üz –üzenä xuca bulırğa omtılğan çaqların bik iskä almıylar. Ul çaqta da däwlät çinovnikları şular ide, xäzer dä alar. Deklaratsiälär, referendum näticäläre genä tarix bulıp qala birä. Läkin, kiräk çaqta alar da iskä alına. Mäsälän. İnde Tatarstan parlamentında ratifikatsiä ütkän Rusiä belän Tatarstan arasındağı şartnamädä şul uq referendumnı iskä alu bar dip söylilär. Döres, jurnalistlarğa bu şartnamä proyektın kürsätkännäre yuq. Tatarstan yağı, respublikanıñ ayırım statusın şuşı referendum näticäläre belän dä bilgeli ikän. Qayber gäzitlär, ä alar arasında Qazan kremlenä yaqın bulğan Звезда Поволжья da bar, Mäskäw, yäğni Putin administratsiäse şartnamä proyektın da şuşı referendumğa sıltama bulğannan qänäğät tügel ikän. Çönki, äytelgänçä, Rusiä 92 yılğı refendumnı tanımıy.
Niçek kenä bulmasın, Tatarstan xalqı, keşeçä yäşärgä teläp, kemnärgäder gel bil bögep, bar malınnan ömetsez öleş çığarıp, başqalarnı tuyındırıp yatudan baş tartırğa omtılış yasağan ide. Şuşı köräşneñ ber yaqtı säxifäse bulıp referendum tora. Kanadadan ayırılıp çığarğa telägän Kvebek provinsiäse un yılğa ber diärlek şundıyraq referendum uzdıra. Soñğısında 49 protsent xalıq ayırılunı telägän ide. Alar tağı da uzdırırğa tora. Tağı kübräk bulaçaq, Kanadadan ayırılıp çığarğa teläweçlär dip. Ä Tatarstan ber qat süzen äytte. Özderep kenä äytmäkçe ide dä, kistelär….
Räfis Cämdixan
