Accessibility links

Кайнар хәбәр

Semberdä İdel Bolğarstanı turındağı kitap belän tanıştıru çarası uzdı


Kitapnıñ iseme tarix fännäre doktorı Fayaz Xucinnıñ külämle genä mäqäläsennän alınğan: “Bolğar sivilizatsiäse – bezneñ miras”. Basmanıñ töp eçtälege dä – şul uq yünäleştä. Midxät İjbulatovnıñ “V sarstve razuma” digän yazması da kürenekle urın bili. Kitapnıñ töp öleşe isä qısqaça tarixi mäğlümätlärdän tora. İdel Bolğarstannan çıqqan ğalimnär häm alarnıñ xezmätläre, dön'yaküläm şäxeslärneñ Bolğarstan turındağı fikerläre, cirle arxeolog Yuri Semıkinnıñ Ul'yan ölkäse cirlärendä bolğar babalarıbıznıñ xucalığın açıqlawçı külämle genä yazması...

Kitapnıñ axırında Xärbi uqu yortları öçen N. N Pavlişçev tözegän häm 1845-yılda çıqqan “İstoriçeskiy atlas”tan alınğan xaritälär birelgän. Alar Urta İdelneñ çınlıqta bolğar cire bulğanına häm 1552-yılğa qädär şulay bulıp qalğanına inandırırlıq saylap alınğannar. 1054-yılda, mäsälän, Bulgariä üz eçenä Meşçera cirlären dä kertep, Perm'nän Xazariägä qädär İdelbuyın bili. 1224-yılğı xaritä buyınça, votyak, burtas, mordva, çeremislarnı üz eçenä alğan Bulgariä çiklärennän tışta – Kaspiy häm Qara diñgezlärdän tön'yaktarak sibelep yäşägän polovsı - qıpçaq, noğay belän çiktäş kürsätelä. Şunısı da iğtibarğa layıq: Bolğar däwläteneñ çikläre sızılğan, ä qalğannarınıqı – yuq.

16-ğasır xaritäsendä Uqraina häm Moskva arasında, az ğına könçığıştaraq, MORDVA(TATARI) häm tön'yaq-könçığışqa taba çeremisa kürsätelgän. Ä Urta İdel cirlärendä BOLĞARI(1552) dip yazıp quyılğan. Dimäk, Pavlişçev fikerençä, 1552-yılda cimerelgän Qazan xanlığı tatarnıqı tügel, bolğarnıqı bulğan.

Kitapnıñ öçtän ber öleşe çaması tatarça yazmalarğa da birelgän, qalğannarı – urısça. “Prezentatsiä” digän çara da urısça uzdı. Moña muqşı häm urıs millätennän bulğan arxeloglar qatnaşuı, şulay uq urısça mäğlümat çaraları wäkilläre çaqırılğan buluı da säbäp bulğan.

Kitapnı tözüçe häm anı dönyağa çığaruçı Şäwkät Bogdanov kereş süzendä Qol Ğalineñ Yosıf kitabınnan ber özek kiterde: “Dan bulsın ber Allağa, annan soñ Möxämmät ğaläy-äs-sälämgä, annan soñ säxäbälärgä häm barça dinnärneñ izgelärenä”. Qor'ännän soñ ikençe kitap bulıp sanalğan şuşı kitap ğasırlar buyına xalqıbızda başqa ömmätlärgä ixtiram tärbiälägän. Häm bügen modağa kergän “tolerantlıq” süze xalqıbıznıñ yörägendä, qanında bulğan. Qol Ğäli kebek böyek şäxesne onıtırğa xaqıbız yuq. Ägär dä bez Bolğar babalarıbız mirasınnan yöz çierep, üzebezne tatar dip atıybız ikän, Yosıf kitabına da xuca tabılır. Änä çuaşlar bügen ük Qol Ğäline üzläştermäkçe, dide Şäwkät Bogdanov. Anıñ tağın qayber mäğlümätläre tıñlawçılarda zur qızıqsınu uyattı. Ul Ärmänstanda yäşägän ikän, häm ärmännärneñ “Sitsirnak” (Sanduğaç) cırı bügenge tatarnıñ “Täftiläw” moñı belän täñgällegenä ğäcäplängän. Ä anıñ tanış ärmännäre bu cırnıñ tön'yaqtan kilgänen xäterlilär ikän. Ä Şähri Bolğarda Ärmän koloniäse bulğanı turında borınğı ärmän xälime Movses Xorenatsi (Moisey Xorenski) yazmalarında saqlanğan. Görcilärneñ ğorurlığı Şota Rustavelineñ ataqlı poeması da bolğar babalarıbıznıñ “Şan qızı dastanı” tä'sire astında yazılğan.

Annan soñ çığış yasağan Qazan ğalime Räşit Kadıyrov “bolğar” häm ”tatar” atamalarınıñ etimologiäse belän tanıştırdı.

Milläte yağınnan muqşı (erzä) bulğan arxeolog Vasiliy Ledyäykin bolğarlarnıñ kürşe uğro-fin xalıqları belän üzara mönäsäbätlären assızıqlawçı ber misal kiterde. Alar üz tawarların urman urtasındağı säwdä alanında qaldıralar. Ä bu tawarğa moxtaclar täqdim itelüçe tawarnı yänäşä quyıp kitälär. Başta quyılğan tawarnıñ xucası “barter” tawarın qarıy, oşasa alıp kitä. Säwdä tämam. Ägär oşamasa, üz tawarın ikençe cirgä küçerä. Ä tegese, bu tawar bik tä oşasa, anıñ yanına başqa närsä täqdim itep qaldıra. Ul şulay uq Bolğar çorı tabışlarına tayanıp, borınğı babalarıbıznıñ yuğarı mädäniäte häm könküreş äyberläreneñ üz zamanı öçen tiñsez kamillegenä tuqtaldı.

Urıs ğalime Yuri Semıkin da monı raslap: “Min moña ğäcäplänüemnän tıyıla almıym”, dip belderde.

Yuri Semıkinnı ayıruça bolğar şähärlekläreneñ faciğäle xäldä buluı borçıy ikän. Mäsälän Aşlı (Oşel') şähäre Bolğar belän Bilärdän soñ öçençe zur şähär bulğan. Ä anda arxelogik qazınular, nigäder, alıp barılmıy. Häm anı saqlaw da yuq. Yuri Aleksandroviç fikerençä, şuşı şähärleklärne kiläçäktä dä saqlap qalu öçen, tıyulıq oyıştırırğa kiräk. Bu ölkä qaznasına kerem dä kiterer ide.

Çarada şulay uq bolğar xärbiläre bulıp kiengän “Xärbi-memorial' üzäk” aktivistları da qatnaştı.

Çığışlar Bolğar ilenä bağışlanğan videokassetalardan özeklär qaraw belän çiratlaşıp bardılar. Çarada qatnaşuçılar bik qänäğät bulıp taraldılar. Üzläre öçen küp yañalıqlar açqannar ikän.

Rusiä rässamnarı berlege äğzası İrek Nuretdinovnıñ süzläre dä monı dälillider. Ul moña qädär dä Şähri Bolğarğa bağışlanğan waq-töyäk räsemnär yasağan. Ä xäzer ciñ sızğanıp barlıq köçen Bolğar tarixına bağışlayaçağın häm şuşı temağa tulı ber kürgäzmä yasarğa niäten belderde.

Çulpan Firğalieva, Sember.

XS
SM
MD
LG