Accessibility links

Washington Times : Möselmannarnıñ ürçüe Rusiäne borçıy


Washington Times gäzitendä şul isemdäge mäqälä basılıp çıqtı. Möselmannarnıñ sanı şundıy uq tizlek belän arta barsa, ğasır urtasına qädär, islam dinen totuçılar Rusiädäge xalıqnıñ yartısı däräcäsenä qädär üsep citärgä mömkin. Rusiäneñ dini yaqtan üzgärüe xalıqara cämäğätşelek öçen, Sovetlar Berlege cimerelüdän dä zurraq ähämiätkä iä, dip belderä Rusiädä islamnı oyrängän belgeç Paul Goble.

20 yıl elek, Cämig mäçet Mäskäwdä, röxsät itelgän berdänber ğıybädät qılu urını bulğan. Ul, kübesençä buş torğan, islam illärennän wäkillär kilgändä genä tula torğan bulğan, dip yazılğan älege mäqälädä. Bügen, älege mäçet Mäskäwdäge 4 mäçetneñ berse bulıp tora häm anda 2.5 milion möselman yori. Comğa häm bäyräm könnärendä, keşe mäçetkä sıymıy, kübese namaznı, mäçet tışında cirgä gäzit cäyep tezlänep, manğayların betonğa tiderep uqıy.

Möselman xalqı üsep barğan başqa illärdä kebek uk, kierenkelek arta bara. Ruslar illäre üzeneñ yözen yuğalta bara, dip qurqa, şul uq waqıtta, möselmannar räncetelä häm dinnären ictiram bulmawına zarlana.

Rusidä möselmannarı ber bersennän nıq ayırıla. Alar arasında İdel buyı tatarları,Tönyaq Kafkaz xalıqları, häm yaña ğına kilgän Üzäk Aziä möselmannarı da bar.

Barlıq möselman gailälärendä ballar küp bula, kübesençä xristian bulğan ruslar belän çağıştırganda balar sanı küpkä zurraq bula. Rusiädä ber xatın-qızğa 1,28 bala turı kilä, bu 143 millionlı ilneñ öçen bik az. Mäskäw öçen bala tudıru sanı tağı da azraq ber xatın qızğa 1,1 bala turı kilä.

Rusiä möselmannarına kilgändä, başqa sannar kürenä. Paul Goble äytkänçä, Mäskäwdäge tatarlar arasında ber xatın-qızğa 6 bala turı kilä, Çeçen häm İnguşarda, urtaça sanağanda ber xatın-qızğa 10 bala turı kilä. Şulnıñ belän bergä Tacikstan, Uzbekstan, Qazaqstannnan meñlägän mäselman Rusiägä eş ezlärgä kilä.

Rusiäneñ möselamannarınıñ sanı, 1989 yılğı xalıq sanın alu näticälärenä qarağanda, 25 million buldı, 2015 yılğa, möselmannar Rusiä armiäsenä çaqırılğan yegetlärneñ küpçelegen täşkil itä ala, ä 2020nçe yılğa ildä yäşägän xalıqnıñ biştän ber öleşe däräcäsenä üsep citärgä mömkin. “Ägär ber nersädä üzgärmäsä, tağın 30 yıldan soñ, möselmannar sanı, etnik ruslardan arta ala”, dip sanıy Paul Goble.

Küpçelek ruslarnı, üz illärendä azçılıqta qalu mömkinlege qurqıta. “Rusiä tarixi yaqtan slavan, pravoslav il häm bez ilneñ şundıy bulıp qaluına ışanırğa tieş”, di Qanunnasız immigratsiä qarşı xäräkät başlığı Aleksandr Belov. Yaqın arada mäçetlärgä höcümnär küp buldı, sentäberdä Kafkazdağı Kislovodskiy şähäre imamına höcüm bula, avgustta Kandopogoda Çeçen häm başqa yaq emmigratların qıyırsıttılar.

Rus millätçeläre isäpläwençä, Rusiä xakimiätläre möselmnnarnıñ eşçänlegen qısa, ä pravoslav xäräktlärne yaqıly başlağan. Rusiädä yäşäwçe küpçelek möselmannar çittän kilmägän, alarnıñ cirlären Rus imperiäse yaplap alğan bulğan. İslam Rusiädä, pravoslav, yähüd dine belän bergä räsmi dinnärneñ berse bulıp tora. Läkin Rus millätçeläre elek sovet respublikalarınnan kilgän immigrantlarğa häm rus bulmağan watandaşlarına ayırıp qarıy. Mäsälän Belov, slavan bulmagannarğa borınğı rus ölkälärendä yäşärğä röxsät itmäskä kiräk, dip sanyı.

Rusiä möftilär Şurası wäkile Ruşan Abbasov “Ğasırlar buyı möselmannar Rusiäneñ ber öleşe buldı, Rusiäne pravoslav il dip äytü döres tügel. Bu keşelär tarixnı belmi, yäki faktlarnı kürergä telämi” di.

Paul Goble äytkänçä, din tıyılğan yıllarda Rusiädäge möselmnar dinne bik totmağannar. Ämma islamğa qızıqsınu artu belän alar, biğräktä Rusiä sotial tormışınnnan çitlätelgän bulsalar, ekstremist ideyalarnı da qabul itä başlağan. Paul Goble fikerençä, Konbatışqa Rusiäneñ möselmannarnı cämğiätkä kuşılu tırışlıqlarına häm ezärleklänülärne beterüenä teläktäşlek kürsäterä kiräk. “Möselmannar Rusiädä küpçelekne täşkil itkän zamanda, bezneñ alarnıñ xoquqlarnı yaqlarğa tırışuıbıznı yäki yaqlamayıbıznı iskä alırlar.
XS
SM
MD
LG