1914nçe yılda Rusiә impәriәse dә dөnya suğışına qatnaşqaç Tatar-Başqortlardan da baytaq yeget qoral astına alındı. Ğömümәn Rusiә armiәsәndә 200 meŋ mөselman ğәskәre bar ide. Totaş öç yıl dәwam itkәn suğışta hәm soŋıraq watandaşlar suğışı çorında şuşı Tatar-Başqort ğәskәrlәreneŋ bik kübe qorban buldı. Ğömümәn alğanda mөselmannar, ayrım alğanda Tatar-Başqortlar Rus armiәsendә tuğrılıqlı xezmәt itsәlәr dә alarğa qarata mөğәmәlә bik tupas, bәğersәz hәm ğәdәllektәn yıraq ide. 1905nçe yıldan başlap oyıştırılğan Rossiә mөslәmannarı qorıltaylarında mәnә şuşı mısqıllauwlar, insafsız mөğәmәlә, kürsәtәlğәn ğәdәlsәzlәklәr gel telgә alına hәm rәsmi dairәlәrdәn bolarnıŋ tөzәtelüwe talәp itelә idә. Xәtta Rus Dәwlәt Dumasında mөselman fraksiәsә rәise Kutluğ Mөxәmmәd Tәfkilev moŋa protest bәldәrgәn cığışlar yasadı.
1916-nçı yılda Patşa Nikolay 2neñ 25 yün dekretı belәn Urta Aziәdәn rekrutlar cıyu eşenә kereşelde. Şuşı xәrbi xezmәtkә alınacaqlarnı okop qazu, tөzü yaki transport xezmәtlәrәndә qullanu küz alda totıla ide. Lәkin Urta Aziәdәge tөrki xalıqlar Rossiәneŋ şuşı qararına ğısyan kütәrep cawap birdәr. Qazaq, Qırğız, Tөrkmәn hәm Üzbәklәr berberennәn ayrım ruslar küplәp yәşәgәn rayonnarğa, polisiә noqtalarına hөcemnәr oyıştırdılar. Alar өstenә ğәskәr cibәrelde. Nәticәdә şuşı ğısyannar bastırıldı. 170 meŋ tirәsendә keşe Sebergә sөrelde, 300 keşe atıp ütәrәlde. Tabiği bu sannarğa bәrelәşlәr waqıtında ülgәnnәr kermi. Soŋında 115 meŋ yeget qoral astına alındı, ә Rus general ştabı yartı million ğәskәr ciyarğa uylağan ide. Şuşı qoral astına alınğan Urta Aziәle soldatlarnıŋ da Russiәgә faydası timәde, çөnki ozaqlamıy 1917nçe yılda başta Fivral artınnan isә Üktәber rәvolusiәsәlәre qabındı.
1917nçe üktәber rәvolusiәse qabınğac, qoral astındağı mөselman soldatları ki bolarnıŋ küpçelegәn Tatar-Başqortlar tәşkil itә idә, üzlәreneŋ sәyәsi oyışmaların, ayrım xәrbi büleklәren buldıra başladı. Tabiği rejim moŋa qarşı bulsa da il eçendә başlağan başbaştaqlıq mөselman ğәskәrlәrenә dә qayber imqannar tudırğan ide. Şulay itep Mөselman Xәrbi Şurası oyıştırıldı, anıŋ citәkçese itep İlyas Alkin saylandı. Inçe Dәwlәt Dumasında deputat bulğan Sәyid Gәrәy Alkinnıŋ dürt ulınnan berse bulğan İlyas 1914nçe yılda suğış qabınğanda 19 yәştә proporçik däräcäse belәn armidә saf totqan hәm rәvolusiә qabınğaç mөselman ğәskәrlәren oyıştıru eşendә bik aktif eşlәr alıp barğan ide. Mәnә anıŋ inisiativası belәn Qazanda 1917nçe yılnıŋ 17nçe yülendә 200gä yaqın delegat qatnaşqan 1nçe Mөselman Xәrbilәre Qorıltayı da oyıştırıldı. Mәnә şuşı qorıltay, mөselman din eşleklelәre hәm 2nçe Bөten Russiә Mөselmannarı Qorıtayı belәn bergәlәp Eçke Rossiә hәm Seber Mөselman Tөrek-Tatarlarınıŋ Milli Mәdәni Mөxtәriәtәn iğlan itkәnnәr idә. Inde Mөselman Xәrbilәre Şurası aktif bularaq sәyәsәt belәn şөğәllәnә başlap, 40 meŋ mөselman soldatı ismennәn 30-nçı sintaberdә dә Qazanda qabat ber qorıltay ciydı. Qorıltayğa qatnaşqan xәrbi delegatlarnıŋ hәmmәse mөselman bulsa da, alar tөrle sәyәsi ağımnarnıŋ wәkillәre bulıp çıqtılar. 65 xәrbi delegatnıŋ 8e - RSDRPnıñ menşevik qanatınnan, 19ı SR, 2se başqa sosialistik grupalardan, qalğan 30ı isә millәtçe hәm bitaraflardan tora ide. Mөselman Xәrbi Komitetınıŋ üz eçendә dә urtaq tel tabu baytaq qıyın bula ide. Şul sәbәple bulsa kirәk İlyas Alkin citәklәgәn Xәrbi Şura belәn Ufada eşli başlağan Eçke Rossiә hәm Seber Mөselman Tөrek-Tatarlarınıŋ Millәt Mәclesә arasında mөnәsәbәtlәr yaxşıdan bulmadı.
Tege yaqtan bolşeviklar da mөselman ğәskәre arasında propogandağa kөç salıp alarnıŋ küpçelegәn üz safına cәlep itә başladı. Rossiәdә watandaşlar suğışı çıqqanda ber yaqta Xәrbi Şura yağında millәtçe yünәlәştәge xәrbilәr, ber yaqta Zәki Vәlidineŋ Başqortçılıq idәyәsenә iyәrep tөzelgәn Tatar-Başqort otryadları, bәr yaqta isә Qızıl Armiә saflarına quşılğan mөselman ğәskәrlәre bar idә. Süznәŋ qısqası Tatar-Başqortlar xәtta başqa mөselman ğәskәrlәre belәn dә bәrlәşep ber mөhim xәrbi kөçkә әwrelü şansın yuğaltqannan ide. Bilgele Zәki Vәlidi belәn soŋıraq İlyas Alkin da qatnaşqan Tatar-Başqort ğәskәrlәre başta Samardağı SR-lәr tәsirle bulğan Waqıtlı xөkümәt belәn annan soŋ Orenbur kazaçiları komandirı ataman Dutov belәn xezmәttәşlek urnaştırdılar. Lәkin admiral Kolçak Aq Ruslar xөkümәte rәise itәp bilgәlәngәç, Tatar-Başqort armiәsen qızıllarğa qarşı qullana başladı, әmma alarğa tiyeşle yardәmne kürsәtmәde, yağni alarnı yuq itü yağın qaradı. Başqort armiәseneŋ altı Batalion bar ide. Şularnıŋ өçe kazaçilar belәn bәrgә, bere Orenburda, bere Yuğarı Uralskida ide. Ber polk isә konnıy polk bulıp, gel xәrәkәt itә ide. Zәki Vәlidi Kolçaktan Başqortstannıŋ aftonomiәsәn tanunı talәp itte. Lәkin bu talәp kire qağılğaç, Tatar-Baqort armiәse ike ut arasında qalğan hәm qotılu yulları ezlәp qızıllar safına küçәrgә qarar birdә. Nәticәdә Ilyas Alkinnıŋ dekretı belәn Tatar-Başqort armiәse 1919nçı yılnıŋ 18nçe Fivralendә Qızıllar safına küçәrgә mәçbur buldı. Qızıllar safında kөrәşergә telәmәgәnnәr qoralların taşlap awıllarına kirә qayttılar. Tulayım ike polk qızıllar safına küçkәn buldı. Soŋıraq isә alar tөrle xәrbi büleklәr arasına taratılıp betereldәlәr hәm zur өlәşe watandaşlar suğışı çorında xәlaq buldılar.
Qısqası rәvolusiә çorında ber өleş Tatar-Başqort soldatınıŋ yazmışı şundıyraq buldı. Ә Ğosmanlı armiәsә safında kөrәşkәn başqa bәr Tatar-Başqort Batalionı yәğni Aziә Batalionınıŋ yazmışı niçek bulıp bette digәn mәsәlәgә isә kilәse programalarıbızda tuqtalaçaqbız.
1916-nçı yılda Patşa Nikolay 2neñ 25 yün dekretı belәn Urta Aziәdәn rekrutlar cıyu eşenә kereşelde. Şuşı xәrbi xezmәtkә alınacaqlarnı okop qazu, tөzü yaki transport xezmәtlәrәndә qullanu küz alda totıla ide. Lәkin Urta Aziәdәge tөrki xalıqlar Rossiәneŋ şuşı qararına ğısyan kütәrep cawap birdәr. Qazaq, Qırğız, Tөrkmәn hәm Üzbәklәr berberennәn ayrım ruslar küplәp yәşәgәn rayonnarğa, polisiә noqtalarına hөcemnәr oyıştırdılar. Alar өstenә ğәskәr cibәrelde. Nәticәdә şuşı ğısyannar bastırıldı. 170 meŋ tirәsendә keşe Sebergә sөrelde, 300 keşe atıp ütәrәlde. Tabiği bu sannarğa bәrelәşlәr waqıtında ülgәnnәr kermi. Soŋında 115 meŋ yeget qoral astına alındı, ә Rus general ştabı yartı million ğәskәr ciyarğa uylağan ide. Şuşı qoral astına alınğan Urta Aziәle soldatlarnıŋ da Russiәgә faydası timәde, çөnki ozaqlamıy 1917nçe yılda başta Fivral artınnan isә Üktәber rәvolusiәsәlәre qabındı.
1917nçe üktәber rәvolusiәse qabınğac, qoral astındağı mөselman soldatları ki bolarnıŋ küpçelegәn Tatar-Başqortlar tәşkil itә idә, üzlәreneŋ sәyәsi oyışmaların, ayrım xәrbi büleklәren buldıra başladı. Tabiği rejim moŋa qarşı bulsa da il eçendә başlağan başbaştaqlıq mөselman ğәskәrlәrenә dә qayber imqannar tudırğan ide. Şulay itep Mөselman Xәrbi Şurası oyıştırıldı, anıŋ citәkçese itep İlyas Alkin saylandı. Inçe Dәwlәt Dumasında deputat bulğan Sәyid Gәrәy Alkinnıŋ dürt ulınnan berse bulğan İlyas 1914nçe yılda suğış qabınğanda 19 yәştә proporçik däräcäse belәn armidә saf totqan hәm rәvolusiә qabınğaç mөselman ğәskәrlәren oyıştıru eşendә bik aktif eşlәr alıp barğan ide. Mәnә anıŋ inisiativası belәn Qazanda 1917nçe yılnıŋ 17nçe yülendә 200gä yaqın delegat qatnaşqan 1nçe Mөselman Xәrbilәre Qorıltayı da oyıştırıldı. Mәnә şuşı qorıltay, mөselman din eşleklelәre hәm 2nçe Bөten Russiә Mөselmannarı Qorıtayı belәn bergәlәp Eçke Rossiә hәm Seber Mөselman Tөrek-Tatarlarınıŋ Milli Mәdәni Mөxtәriәtәn iğlan itkәnnәr idә. Inde Mөselman Xәrbilәre Şurası aktif bularaq sәyәsәt belәn şөğәllәnә başlap, 40 meŋ mөselman soldatı ismennәn 30-nçı sintaberdә dә Qazanda qabat ber qorıltay ciydı. Qorıltayğa qatnaşqan xәrbi delegatlarnıŋ hәmmәse mөselman bulsa da, alar tөrle sәyәsi ağımnarnıŋ wәkillәre bulıp çıqtılar. 65 xәrbi delegatnıŋ 8e - RSDRPnıñ menşevik qanatınnan, 19ı SR, 2se başqa sosialistik grupalardan, qalğan 30ı isә millәtçe hәm bitaraflardan tora ide. Mөselman Xәrbi Komitetınıŋ üz eçendә dә urtaq tel tabu baytaq qıyın bula ide. Şul sәbәple bulsa kirәk İlyas Alkin citәklәgәn Xәrbi Şura belәn Ufada eşli başlağan Eçke Rossiә hәm Seber Mөselman Tөrek-Tatarlarınıŋ Millәt Mәclesә arasında mөnәsәbәtlәr yaxşıdan bulmadı.
Tege yaqtan bolşeviklar da mөselman ğәskәre arasında propogandağa kөç salıp alarnıŋ küpçelegәn üz safına cәlep itә başladı. Rossiәdә watandaşlar suğışı çıqqanda ber yaqta Xәrbi Şura yağında millәtçe yünәlәştәge xәrbilәr, ber yaqta Zәki Vәlidineŋ Başqortçılıq idәyәsenә iyәrep tөzelgәn Tatar-Başqort otryadları, bәr yaqta isә Qızıl Armiә saflarına quşılğan mөselman ğәskәrlәre bar idә. Süznәŋ qısqası Tatar-Başqortlar xәtta başqa mөselman ğәskәrlәre belәn dә bәrlәşep ber mөhim xәrbi kөçkә әwrelü şansın yuğaltqannan ide. Bilgele Zәki Vәlidi belәn soŋıraq İlyas Alkin da qatnaşqan Tatar-Başqort ğәskәrlәre başta Samardağı SR-lәr tәsirle bulğan Waqıtlı xөkümәt belәn annan soŋ Orenbur kazaçiları komandirı ataman Dutov belәn xezmәttәşlek urnaştırdılar. Lәkin admiral Kolçak Aq Ruslar xөkümәte rәise itәp bilgәlәngәç, Tatar-Başqort armiәsen qızıllarğa qarşı qullana başladı, әmma alarğa tiyeşle yardәmne kürsәtmәde, yağni alarnı yuq itü yağın qaradı. Başqort armiәseneŋ altı Batalion bar ide. Şularnıŋ өçe kazaçilar belәn bәrgә, bere Orenburda, bere Yuğarı Uralskida ide. Ber polk isә konnıy polk bulıp, gel xәrәkәt itә ide. Zәki Vәlidi Kolçaktan Başqortstannıŋ aftonomiәsәn tanunı talәp itte. Lәkin bu talәp kire qağılğaç, Tatar-Baqort armiәse ike ut arasında qalğan hәm qotılu yulları ezlәp qızıllar safına küçәrgә qarar birdә. Nәticәdә Ilyas Alkinnıŋ dekretı belәn Tatar-Başqort armiәse 1919nçı yılnıŋ 18nçe Fivralendә Qızıllar safına küçәrgә mәçbur buldı. Qızıllar safında kөrәşergә telәmәgәnnәr qoralların taşlap awıllarına kirә qayttılar. Tulayım ike polk qızıllar safına küçkәn buldı. Soŋıraq isә alar tөrle xәrbi büleklәr arasına taratılıp betereldәlәr hәm zur өlәşe watandaşlar suğışı çorında xәlaq buldılar.
Qısqası rәvolusiә çorında ber өleş Tatar-Başqort soldatınıŋ yazmışı şundıyraq buldı. Ә Ğosmanlı armiәsә safında kөrәşkәn başqa bәr Tatar-Başqort Batalionı yәğni Aziә Batalionınıŋ yazmışı niçek bulıp bette digәn mәsәlәgә isә kilәse programalarıbızda tuqtalaçaqbız.
