Ütkәn tapşıruıbızda Tatar-Başqortlarnıŋ tarixi xәrbi tәcribәlere turında mәğlümәtler tapşıra başlağan idek. Şuşı tәcribәlär arasında 1-nçe dөnya suğışı waqıtında Ğosmanlı armiәse safında kөrәşkәn Tatar-Başqort batalionı - Aziә Batalionınıŋ yazmışı ayrım urın ala hәm bu xaqta mäğlümat bik az. Әmma şuşı maxsus temağa tuqtalır aldınnan ğomümәn Tatar-Başqortlarnıñ xәrbi tәcribәlere turında da ber niçә süz әytüne dөres taptıq.
Monnan elekke programmabızda Tatar-Başqortlar 1552-nçe yılda Qazan Xanlığı Ruslar tarafınnan cimerelgәnnәn soŋ nindi xәrbi tәcribәler kiçerdelәr soŋ digen temalarga tuqtalıp, 19-nçı ğasırğa qadär dәwam itkәn erele-waqlı törle qorallı ğısyannnar, Rus armiәse safında kөrәşkәn Tatar-Başqort törkemnäre, soŋııraq isә turıdan-turı Rus armiәse eçendә xezmәt kürgәnnәr turında küpmeder mәğlümatlәr birgәn idek. Ә ütkәn programmabızda isә Berençe dөnya suğışı waqtında Rus armiәsendä qoral astına alınğan 200 meŋ tiräse Tatar-Başqort soldatı turında әytkәn idek. Ayıruça 1917-nçe yılğı Fivral revolusiәse qabınıp ildә başbaştaqlıq çıqqaç xasıyl bulğan mөselman xәrbi komitetları, alarnıŋ eşçәnleklәre, Zәki Wәlidi qaramağındağı Tatar-Başqort armiәseneŋ yazmışına tuqtaldıq.
1917-nçe yılda ber yaqta Mөselman Xәrbi Şurası bülekläre, ikençe yaqta Zәki Wәlidi tөzegәn Başqort armiәse qorallı kөçlere aktiflıqlar kürsәtkәndә, Leninnıŋ bolşevikları da tik tormadı häm Qızıl Armiәne tözedeler. Şuşı armiәgә alar da baytaq Tatar-Başqortnı cәlep ite aldılar. Başqa süzlәr belәn әytkәndә yaqınca yөz meŋ tirәsendәge Tatar-Başqort yegete tөrle saflarda qoral tota ide. Mөselman Xәrbi Şuranıŋ İlyas Alkin citәkçelegendәge kөçlәre arasında da berdәmlek yuq ide. Nәticәdä Xәrbi Şuranıŋ ber öleş xәrbi kөçe Bolaq artına uza hem biredә alar 1918-nçe yılnıŋ fivralendә “Bolaq artı respublikasın” iğlan itә. Monasipov citәkçelegendә garnizon tözelä. Bolşeviklar isä Martnıŋ 15-ndä Baltıyq buyınnan 50 eşalonğa tutırılğan matroslar cibәrә. Alar belәn bergә tuplar, pulemetlar da bula. Menә şuşı köçlär Bolaq artın basıp alalar. 28-nçe Martta isä Mөselman Komissariatı rәise Mullanur Waxitov hem xәrbi bülek citәkçese Yosıf İbrahimov imzaları belәn Mәrkәzi Xәrbi Şuranıŋ taratılğan buluı iğlan itelә. 3-nçe Aperldә isә Bolaq Artı Respublikasınıŋ taratılğan buluwı iğlan itelde. Şulay itep Mөselman Xәrbi Şurası hәm qorallı kөçlәre taratılğan bula, ә bu 50 meŋ tiräsndә ber kөç ide. Bolşeviklardan qotılğannarnıŋ ber öleşe, şul isәptәn İlyas Alkin da Zәki Vәlidi safına küçәlәr. Bu turıda ütkәn programmabızda söylägän idek. Şuşı Tatar-Başqort armiәseneŋ yazmışı Qızıllar safına küçәrgә mecbur bulu belәn tämamlanğan ide.
Stalin citәkçelegendәge “Millәtlär Komissariatı (Narkomnats)” 1918-nçe yıllnıŋ 17-nçe ğinvarında soŋıraq iseme “Tatar-Başqort Komissariatına” almaştırılacaq “Mөselman Komissaritanın” tözede. Şul arada qızıllar İdel-Uralda xakimiәtne üz qullarına elәkterä başlağannar ide. Mөselman komissariatı da şunı forsat kürep, Ufa Millәt Mәcleseneŋ proyetkı bulğan “İdel-Ural Ştatı” urınına “Tatar-Başqort Respublikası” proyektın qabul itterü eşenә kereşte. 9-nçı Martta Narkomnats komissarı Cugaşvili-Stalin, Urta Russiә Mөselman eşlere komissarı Mullanur Vaxitov, ağzalar Şәrif Manatov, Galimcan İbrahimov hәm narkomnats sekretarı Dimenşteyn imzası belәn “Tatar-Başqort Sovet Respublikası” iğlan itelde. Menä şuşı adım da baytaq tatar-başqort yegeten qızıl armiә safına cәlep itte. Çөnki saf sotsialist-bolşeviklarıbıznıŋ Stalinnıŋ alarnı aldatqan buluwın aŋlarlıq sәlәtlәre de, belemnәre de yuq ide. Mәğlüm soŋıraq şuşı İdel-Ural Sovyet Respublikası ğәmelgä aşırılmadı, ә waq ike xәtta өç ayrım sovet aftonom respublikaları, yagni Tatar, Başqort hem Çuvaş aftonom sovet sosyalist respublikaları barlıqqa kiterelep, şuşı rayondağı tөrkilärneŋ berdәmlek urnaştıru ixtimallığına sütelә almaslıq kirtä salındı.
Sovet çığanaqları watandaşlar suğışı yıllarında Qızıl Armiә saflarında suğışqan ğәskәrlәrneŋ 25-30 protsentın Rus bulmağan xalıqlar tәşkil itә ide dip belderәlәr. 1921-nçe yılda könbatıştağı öç qızıl armiәneŋ tulayım xәrbiler sanı 1.549.334 bulğan. Şuŋa kürә şuşı өç armiәdä 370 meŋ Rus bulmağannar xezmәt kürgәn bulırğa tiyeş. Tөrki mөselmannar isә iŋ kimendә 225 belәn 250 meŋ tirәsendә bulğannar. Sultan Galiәvneŋ dәgvә itüwene kürә, Seber frontındağı qızıl armiә soldatlarınıŋ 50 %-ın tөrkiler tәşkil itkәn. Ayıruça Kolçak qorallı kөçlәren çiŋüdә iŋ mөhim rolne uynağan general Tuxaçevski citәkçelegendәge 5-nçe armiәdä tөrkilärneŋ prostentı 70 belәn 75 arası ide. Qızıllar safında şul xәtle mөselman ğәskäreneŋ buluı asılda bolşeviklarnıŋ azcılıqlarğa üz yazmışıŋnı üzeŋ bilgelәw xoquqı birәçәkbez digәn propagandalarınıŋ ber nәticәse ide.
Mәskәw Tatar-Başqort Sovet Respublikasın tөzüdәn vaz kiçep, 1919-nçı yılnıŋ 18-nçe fevralendә Başqort ASSR-ın iğlan itkәç, 5-nce aprildä Başqort armiәse tөzü qararın iğlan itte. May azağında inde ike atlı, ike cәyәwle Batalion tәşkil itelgәn ide. Şul uq yılda isә 1-nçe Tatar cәyәwle brigadası tözelde. Şuşı brigada soŋıraq Samardan Ferğanağa cibәrelde hәm 12-nçe Tөrkistan Batalionı isemen aldı. Bolşeviklar Dağıstanlılar, Qırım Tatarlarları, Yaqutlar kebek xalıqlardan da waq xәrbi büleklәr teşkil ite başladılar. 1924-nçe yılda azçılıqlarda ofitserlar citeşterü өçen ofitserlar mәktәbe açıldı hem bolarnıŋ iŋ mөhime Qazandağı Tatar-Başqort Xәrbi Akademiәse ide. Cirle xalıqlardan ofitserlar citeşterü eşe asılda milli xәrbi büleklәrdә xezmәt kürsәtәçәk, Rusça belgәn ışanıçlı keşelәr buldırunı mәqsat itep quya ide. Lәkin bolşeviklar watandaşlar suğışın beterep, xakimiәtlәren nıqlap urnaştırğac milli xәrbi büleklәrneŋ kirәge qalmadı hәm 1936-nçı yılda soyuzdaş respublikalarnıŋ ayırım xәrbi büleklәrne buldıru xoquqların kөçtәn çıgarıldı, ә 1938-nçe yılda isä barlıq milli xәrbi büleklәr bөtenläygä taratıldı. Aqlar safında kөrәşkәnnär isä yә yuq itelde, yә isä Yıraq Kөnçığışqa bigrәk tä Qıtay belәn Korәağa sıyındı. Qıtay, Korәa hem Yaponiәdä 19-nçı yөz azağı belәn 20-nçe yөz başında barlıqqa kilgәn Tatar rayonnarına menә şundıy qızıllarğa әsirlekkә tөşmiçә suğışa suğışa kire çigengәn hem şul arada isәn qalıp, qoralların taşlağan tatar-başqort ğәskәrlәre de qatnaşqan buldı. Alarnıŋ ber өleşe yaŋa tormış qorğan bulsalar da, baytağı tuwıp üskәn cirlәrennәn yıraq awır şartlarda yәşәrgә mecbür qaldılar.
Monnan elekke programmabızda Tatar-Başqortlar 1552-nçe yılda Qazan Xanlığı Ruslar tarafınnan cimerelgәnnәn soŋ nindi xәrbi tәcribәler kiçerdelәr soŋ digen temalarga tuqtalıp, 19-nçı ğasırğa qadär dәwam itkәn erele-waqlı törle qorallı ğısyannnar, Rus armiәse safında kөrәşkәn Tatar-Başqort törkemnäre, soŋııraq isә turıdan-turı Rus armiәse eçendә xezmәt kürgәnnәr turında küpmeder mәğlümatlәr birgәn idek. Ә ütkәn programmabızda isә Berençe dөnya suğışı waqtında Rus armiәsendä qoral astına alınğan 200 meŋ tiräse Tatar-Başqort soldatı turında әytkәn idek. Ayıruça 1917-nçe yılğı Fivral revolusiәse qabınıp ildә başbaştaqlıq çıqqaç xasıyl bulğan mөselman xәrbi komitetları, alarnıŋ eşçәnleklәre, Zәki Wәlidi qaramağındağı Tatar-Başqort armiәseneŋ yazmışına tuqtaldıq.
1917-nçe yılda ber yaqta Mөselman Xәrbi Şurası bülekläre, ikençe yaqta Zәki Wәlidi tөzegәn Başqort armiәse qorallı kөçlere aktiflıqlar kürsәtkәndә, Leninnıŋ bolşevikları da tik tormadı häm Qızıl Armiәne tözedeler. Şuşı armiәgә alar da baytaq Tatar-Başqortnı cәlep ite aldılar. Başqa süzlәr belәn әytkәndә yaqınca yөz meŋ tirәsendәge Tatar-Başqort yegete tөrle saflarda qoral tota ide. Mөselman Xәrbi Şuranıŋ İlyas Alkin citәkçelegendәge kөçlәre arasında da berdәmlek yuq ide. Nәticәdä Xәrbi Şuranıŋ ber öleş xәrbi kөçe Bolaq artına uza hem biredә alar 1918-nçe yılnıŋ fivralendә “Bolaq artı respublikasın” iğlan itә. Monasipov citәkçelegendә garnizon tözelä. Bolşeviklar isä Martnıŋ 15-ndä Baltıyq buyınnan 50 eşalonğa tutırılğan matroslar cibәrә. Alar belәn bergә tuplar, pulemetlar da bula. Menә şuşı köçlär Bolaq artın basıp alalar. 28-nçe Martta isä Mөselman Komissariatı rәise Mullanur Waxitov hem xәrbi bülek citәkçese Yosıf İbrahimov imzaları belәn Mәrkәzi Xәrbi Şuranıŋ taratılğan buluı iğlan itelә. 3-nçe Aperldә isә Bolaq Artı Respublikasınıŋ taratılğan buluwı iğlan itelde. Şulay itep Mөselman Xәrbi Şurası hәm qorallı kөçlәre taratılğan bula, ә bu 50 meŋ tiräsndә ber kөç ide. Bolşeviklardan qotılğannarnıŋ ber öleşe, şul isәptәn İlyas Alkin da Zәki Vәlidi safına küçәlәr. Bu turıda ütkәn programmabızda söylägän idek. Şuşı Tatar-Başqort armiәseneŋ yazmışı Qızıllar safına küçәrgә mecbur bulu belәn tämamlanğan ide.
Stalin citәkçelegendәge “Millәtlär Komissariatı (Narkomnats)” 1918-nçe yıllnıŋ 17-nçe ğinvarında soŋıraq iseme “Tatar-Başqort Komissariatına” almaştırılacaq “Mөselman Komissaritanın” tözede. Şul arada qızıllar İdel-Uralda xakimiәtne üz qullarına elәkterä başlağannar ide. Mөselman komissariatı da şunı forsat kürep, Ufa Millәt Mәcleseneŋ proyetkı bulğan “İdel-Ural Ştatı” urınına “Tatar-Başqort Respublikası” proyektın qabul itterü eşenә kereşte. 9-nçı Martta Narkomnats komissarı Cugaşvili-Stalin, Urta Russiә Mөselman eşlere komissarı Mullanur Vaxitov, ağzalar Şәrif Manatov, Galimcan İbrahimov hәm narkomnats sekretarı Dimenşteyn imzası belәn “Tatar-Başqort Sovet Respublikası” iğlan itelde. Menä şuşı adım da baytaq tatar-başqort yegeten qızıl armiә safına cәlep itte. Çөnki saf sotsialist-bolşeviklarıbıznıŋ Stalinnıŋ alarnı aldatqan buluwın aŋlarlıq sәlәtlәre de, belemnәre de yuq ide. Mәğlüm soŋıraq şuşı İdel-Ural Sovyet Respublikası ğәmelgä aşırılmadı, ә waq ike xәtta өç ayrım sovet aftonom respublikaları, yagni Tatar, Başqort hem Çuvaş aftonom sovet sosyalist respublikaları barlıqqa kiterelep, şuşı rayondağı tөrkilärneŋ berdәmlek urnaştıru ixtimallığına sütelә almaslıq kirtä salındı.
Sovet çığanaqları watandaşlar suğışı yıllarında Qızıl Armiә saflarında suğışqan ğәskәrlәrneŋ 25-30 protsentın Rus bulmağan xalıqlar tәşkil itә ide dip belderәlәr. 1921-nçe yılda könbatıştağı öç qızıl armiәneŋ tulayım xәrbiler sanı 1.549.334 bulğan. Şuŋa kürә şuşı өç armiәdä 370 meŋ Rus bulmağannar xezmәt kürgәn bulırğa tiyeş. Tөrki mөselmannar isә iŋ kimendә 225 belәn 250 meŋ tirәsendә bulğannar. Sultan Galiәvneŋ dәgvә itüwene kürә, Seber frontındağı qızıl armiә soldatlarınıŋ 50 %-ın tөrkiler tәşkil itkәn. Ayıruça Kolçak qorallı kөçlәren çiŋüdә iŋ mөhim rolne uynağan general Tuxaçevski citәkçelegendәge 5-nçe armiәdä tөrkilärneŋ prostentı 70 belәn 75 arası ide. Qızıllar safında şul xәtle mөselman ğәskäreneŋ buluı asılda bolşeviklarnıŋ azcılıqlarğa üz yazmışıŋnı üzeŋ bilgelәw xoquqı birәçәkbez digәn propagandalarınıŋ ber nәticәse ide.
Mәskәw Tatar-Başqort Sovet Respublikasın tөzüdәn vaz kiçep, 1919-nçı yılnıŋ 18-nçe fevralendә Başqort ASSR-ın iğlan itkәç, 5-nce aprildä Başqort armiәse tөzü qararın iğlan itte. May azağında inde ike atlı, ike cәyәwle Batalion tәşkil itelgәn ide. Şul uq yılda isә 1-nçe Tatar cәyәwle brigadası tözelde. Şuşı brigada soŋıraq Samardan Ferğanağa cibәrelde hәm 12-nçe Tөrkistan Batalionı isemen aldı. Bolşeviklar Dağıstanlılar, Qırım Tatarlarları, Yaqutlar kebek xalıqlardan da waq xәrbi büleklәr teşkil ite başladılar. 1924-nçe yılda azçılıqlarda ofitserlar citeşterü өçen ofitserlar mәktәbe açıldı hem bolarnıŋ iŋ mөhime Qazandağı Tatar-Başqort Xәrbi Akademiәse ide. Cirle xalıqlardan ofitserlar citeşterü eşe asılda milli xәrbi büleklәrdә xezmәt kürsәtәçәk, Rusça belgәn ışanıçlı keşelәr buldırunı mәqsat itep quya ide. Lәkin bolşeviklar watandaşlar suğışın beterep, xakimiәtlәren nıqlap urnaştırğac milli xәrbi büleklәrneŋ kirәge qalmadı hәm 1936-nçı yılda soyuzdaş respublikalarnıŋ ayırım xәrbi büleklәrne buldıru xoquqların kөçtәn çıgarıldı, ә 1938-nçe yılda isä barlıq milli xәrbi büleklәr bөtenläygä taratıldı. Aqlar safında kөrәşkәnnär isä yә yuq itelde, yә isä Yıraq Kөnçığışqa bigrәk tä Qıtay belәn Korәağa sıyındı. Qıtay, Korәa hem Yaponiәdä 19-nçı yөz azağı belәn 20-nçe yөz başında barlıqqa kilgәn Tatar rayonnarına menә şundıy qızıllarğa әsirlekkә tөşmiçә suğışa suğışa kire çigengәn hem şul arada isәn qalıp, qoralların taşlağan tatar-başqort ğәskәrlәre de qatnaşqan buldı. Alarnıŋ ber өleşe yaŋa tormış qorğan bulsalar da, baytağı tuwıp üskәn cirlәrennәn yıraq awır şartlarda yәşәrgә mecbür qaldılar.
