Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatar-başqortlar suğış qırlarında: Prof. Dr. Nadir Däwlät (XI öleş)


1915-nçe yılda Almaniәgә әsir tөşkәn Tatar-Başqort ixtiyari ğәskәrlәre Aziә Batalionına oyışıp, Ğıyraqta Ğosmanlı Armiәse safında Britaniә armiәse belәn ğısyan kütәrgәn ğәrәplәrgә qarşı kөrәşә başlıy. 1916-nçı yılnıŋ Noyaber azağında Hilә digәn qasabada ğәrәplәrneŋ höcüm itәçәge mәğlüm bulğaç, Tөrek ğәskәrlәre belәn bergәlәp Tatar-Başqort ğәskәrlәre dä doşmanğa qarşı torırğa äzerlänä. Ğәrәplәr hөcüm itә başlağaç alarğa ut açıla. Ğәrәplәrneŋ küpçelegendә qılıçtan başqa qoral bulmaw sәbәple baytağı qırıla. Suğış tөn buyı dәwam itә. Tөreklәr safında 5 keşe ülgәn, 10 keşe cәrәxәtlәngәn bulsa, ğәrәplәrneñ 300-dәn artığı qorban bula.

15-nçe dikaberdә isә Aziә Batalionı frontnıŋ uŋ qanatında torğan 156-nçı polk 1-nçe batallionınıŋ urnına saqçı bularaq ala. Ğәrәplәrneŋ qabat hөcümgә küçәçәge mәğlüm bulğaç, Sәmavәgә ber batallion ğәskәr cibәrelә, şuşı ğәskәrlәr yulda çınnan da ğәrәplәr belәn bәreleşergә mәcbur bula hәm Aziә Taburınıŋ 2-nçe rotasınnan Mutiulla şәhit tөşә, tağı өç Tatar ğәskәre cәrәxәtlәnә. Bu Aziә Batalionınıñ bәlki dә berençe qorbanı bula.

Batalionnıñ berençe rotası başqa ber batalion belәn Divaniyә şәhәrenә cibәrelә. Bu 2 meŋ keşe yәşi torğan şәhәrçekneŋ әhәmmiәte biredә armiә өçen azıq-tөlekneŋ saqlanuwı bula. Divaniyәdә dә waq-tөyәk bәreleşlәr bulıp ala. 1917-nçe yılnıŋ 10-nçı Ğinvarında qoyaş totıla. Divaniyә xalqı ğomumәn sәwdә hәm igençelek belәn tormışın alıp bara. İnglizlәr dөşman buluğa qaramastan alar belәn dә sәwdә itәlәr. İnglizlәr ber Tөrek altın aqçasın 140 tiyen kөmeşkә isәplilәr. Şul sәbәple dә ğәrәplәr Tөrek soldatlarına әyber satqanda tik altın yaki kөmeş aqça talәp itәlәr, qәğaz aqça almıylar. Ğәskәrlәr isә üzlәrnә taratılğan qәğaz aqçanı şәhәrdәge sәwdәgәrlәrdәn almaştıralar. Tabiği baytaq ta yuğaltalar. Zur sәwdәgәrlәr isә şuşı qәqaz aqça belәn İstanbul yaki Anatoliәneŋ tөrle өleşlәrennәn towar satıp alar. Qısqası bu cirlәrdә inde Tөrek xөkümәteneŋ ekonomik yaqtan da kөçe qalmağan buluwı aŋlaşıla.

Ğәrәplәr İngliz vatandaşı kebek qılanalar. Tөrek ğәskәrlәre dә ğәrәplәrdәn өrkәlәr-tartınalar, çөnki ğәrәplәr armiәneŋ azıq-tөlegen, qoralların, amunitsiәsen urlıylar, ğәskәrlәrgә attentatlar oyıştıralar. Ğәrәplәr nadan bulu sәbәple tik üzlәre belәn citәkçelek itkәn şәyxlarnıŋ süzlәren genә tıŋlıylar. Bu sotsial tәrtipne yaxşı aŋlağan İnglizlar da şәyxlarnı küp aqça birep üz taraflarına cәlep itep, Tөreklәrgә hөcem itüdә qullana başlağan bulalar.

Tınıç waqıtlarda Divaniyәdә ğәrәplәr belәn Aziä Batalionınıñ Tatar-Başqort ğәskәrlәre urtaq tel tapqan çaqları da bulğalıy. Çөnki alar arasında Qazan, Orenburg, Ufa hәm Troisk mәdrәsәlәrennәn uqıp çıqqan bik yaxşı ğәrәpçә belüçelәr bula. Alar xәtta İslam dine turında ğәrәplәr belәn tөrle diskussiәlәrgә dә kerә, namazlardan soŋ Qorәn ayәtlәre dә uqıylar. Bu ike aradağı dialognı yaxşırta, әmma alar Rus watandaşı bulğan Tatarlarnıŋ Tөreklәr safında kөrәşüwen qabul itә almıylar.

Şulay 1917-nçe yılnıŋ Fevral ayında kilep citә hәm Yıfrat belәn Tigris yılğaları yarlarınnan çığa başlıy. Tege yaqtan İnglizlәr Tөreklәrgә hөcüm өçen barlıq әzerleklәren betergәn bulalar. Tigrisneŋ taşıy başlawı belәn 6-nçı armiәgә qarşı xәrbi operatsiә başlıylar. Çөnki Tigrisneŋ taşuwı arqılı İnglizlәr Bagdatqa xәtle zur hөçümnәr belәn ireşü mөmkinlegen tabalar. Şulay itep 6-nçı Tөrek armiәse Tigris өstendәge İngliz suğış kөymәlәreneŋ artileriә utı astında qala. İngliz xәrbi kөçlәre xәrbi kөymәlәr, tuplar, oçqıçlar hәm maşinalar, atlı hәm cәyәwle ğәskәrlәr belәn Ğosmanlı xәrbi kөçlәrennәn niçә mәrtәbәlәr өsten bula. Monnan tış aqça belәn üz saflarına cәlep itkәn Bәdәvilәr, yәğni çül ğәrәplәren dә Tөreklәrgә hөcüm itterәlәr.

Şuŋa qaramastan Bağdatnıŋ kөnyağında 157 çaqrım yıraqlıqtağı Kut el-Amad’ta Tөrek ğәskәrlәre bik batırlarça İngliz hөcemen tuqtırğa tırışa. Lәkin suğış qabınuğa 15 kөn uzğaç bik naçar xәbәrlәr kilә. Şuŋa kürә Tigristәge Tөrek armiәse tarqalğan, ğәskәr isә Bağdatqa taban kire çigenә başlıy. Çөnki üzenәn ber niçә mәrtәbәgә zur İnglizlәrgә küberәk qorban birmәs өçen Bagdattan yıraq tügel Aziziyәgә çigenü tiyeş tabıla.

1917-nçe yılnıŋ Mart başında isә 6-nçı Armiә komandirı Xәlil Paşadan Sәmawә belәn Yıfrat komandirı Әxmәd Bәygә “Tizlek belәn Bağdad tirәsendәge Fälucaga çigenergә” digәn yәşren әmer kilә. Әgәr dә Bagdattan altı sәğatlek urındağı Fäluca da dөşman qulına elәksә, bu rayonda qalğan tөrek ğәskәrlәre, şul isәptәn Aziә Taburınıŋ da kire cigenergә yularlı yabılğan bulaçaq, alarnı dөşman uratıp alğan bulaçaq bula.

Martnıŋ 5-ndә Sәmawәdәn qaytqan Yıfrat gruppası Divaniәgә kilә. Şularğa Aziä Batalionı da quşıla. Divaniәdә armiәneŋ küp azıq-tөlege saqlanğan bula. Şul sәbәple dә Aziä Batalionınan 35 ğәskәr İngliz belәn Ğәrәplәrgә totıq itep qaldırıla. Qalğannar elek kilgәn marşrut aşa, yәğni Rәşädiyә belәn әbu el-Kasim aşa Hilә’gә kilep tөşәlәr. Aziä Batalionınıŋ biredә bulğan başqa rotaları belәn oçraşuwu ğәskәrlәrdә şatlıq tudıra. Batalion komandirı Ramazanov ta 2-nçe hәm 4-nçe rotalar belәn biredә bula.

9-nçı Martta Aziä Batalionı qabat kire çigenә. İkmәk peşerü urınında eşlәgәn ber Tatar ğәskәrie, kire garnizonğa qaytqanda, ber niçә ğәrәp “batalionıñ kitte sin nişliseŋ” dip anı aldıylar, ul da artlarınnan baram dip yalğızı yuğla çıqqaç, ğәrәplәr anı talap, qoralın da qulınnan tartıp alalar. Bu vazğiәt mәğlüm bulğaç komandir Ramazanov “qoralın yuğaltqan atılırğa tiyeş di” hәm “kem anı ata” digәç, ber ğәskәr alğa basıp şul meskene atıp üterә. Ramazanov bu citmәsә “bu keşe tügel, et, mәyete dә kümelmәsen” digәç, iptәşlәre anıŋ üle gәwdәsen Yıfrat yığasına atalar. Tabiği bu xәl soldatlar arasında zur qayğı tudıra. Ber yaqtan qarağanda bu komandirğa bәğersez digәn bәyә birergә, ikençe yaqtan isә suğış barğanda tärtip saqlaw өçen qurqıtırğa da kirәk dip tә әytergә bula.

Berençe dөnya suğışı çorında Almannarğa әsir tөşkәnnәn soŋ Ğosmanlı dәwlәte safında kөrәşü ixtiyari bulıp Aziә batalionına tuplanğan ber meŋ tirәsendәge Tatar-Başqort ğәskәreneŋ monnan soŋğı yazmışları turında kilәse programabızda tıŋlıy alasız.
XS
SM
MD
LG