Accessibility links

Кайнар хәбәр

Törkiädä Konstitutsiә proyektı buyınça ızğış










Konstitutsiә, tөp qanun qanunnarnıñ atası. Ber niçә iskәrmәdәn tış barlıq illәrneñ konstitusiәlәre bar. Asılda kostitutsiәlәr ul ilneñ rejimın, sәyәsi maqsatın, xalığı belәn rәsmi oyışmalarnıñ mөnәsәbәten bilgeli. Barlıq qanunnar konstitusiәdә bilgelәngәn prinsiplar nigezendә çığarıla. Qağidә bularaq qanun proyektları xөkümәtlәr tarafınnan әzerlәnә, komisiәlәrdә tikşerelә, şunnan soñ parlamentnıñ küpçelek ağzaları rastlasa, qanun proyektı prezidentqa cibәrelә hәm ul da moña qul quysa qanun üz kөçenә kerә. Baytaq qına illәrdә ayruça Konstitutsiә Mәxkәmәlәre bar. Qayber qanunnar prezident tarafınnan da rastlansa, oppozitsiәne yaki ber cәmğiәvi oyışmanı qәnәğәtlәndermәsә alarnıñ mөrәcәğәte arqılı konstitusiә mәxkәmәsendә tikşerelә. Qay oçraqlarda tege yaki bu qanunnıñ tөp qanunğa qarşı buluwı dәlillәnsә qanun kөçtәn çığarıla.



İnde konstitusiә qayçan әzerlәnә digәn soraw tua. Misal өçen AQŞ-ñ tөp qanunı 1776-nçı yılda qabul itelgәn hәm bugengә qәdәr ber niçә tөzәltmә genә kertelgәn. Tөrkiә Cөmhuriәteneñ berençe tөp qanunı 1921-nçe yılda qabul itelgәn ide. Annan soñ Tөrkiә dөşmannarın ciŋgәç 1924-nçe yılda respublikanı hәm yaña ikençe konstitusiәne iğlan itte. Çөnki sәyәsi şartlar üzgәrgәn ide. 1928-nçe yılda isә tөp qanunıñŋ 2-nçe maddәsendәge “respublikanıŋ dine İslam” digәn maddәse kөçtәn çığarılıp, laisizm, yәğni dine dәwlәt eşlәrennәn ayıru prinsipı kertelde.



Şunnan soŋ 1960-nçı yıldağı xәrbi putçtan soŋ 1961-nçı yılda Tөrkiәneñ өçence konstitutsiәse iğlan itelde. 1980-nçe yıldağı xәrbi putçtan soñ isә 1982-nçe yıldağı dürtençe konstiutsiә referendum arqılı qabul itelde.



Niçә yıldan birle 1982-nçe yılğı tөp qanun xәrbilәrneñ basımı belәn yasaldı, baytaq citeşsezleklәre bar, üzgәrtelsen digәn debatlar yasalıp kilә. Xәtta ütkәn AK partiә xөkümәte çorında da, Avropa Berlegenә tiñdәş bulsın dip baytaq maddәlәrenә üzgәreşlәr yasaldı. Misal өçen Tөrkiә Avropa Keşe Xoquqları Mәxkәmәseneñ qararların üz qanunnarınnan өsten buluwın qabul itte. Lәkin konstitusiәneñ baştağı tөp dürt maddәsen üzgәrtü buyınça ber omtılış bulmadı. Xәzer isә AK partiәneñ konstitutsiә ğalimnәrenә әzerlәtkәn hәm partinәneñ üz organnarı tarafınnan tikşerelgәn yaña tөp qanun proyektınıñ әlegә qayber maddәlәre genә kiñ külәm mәğlümat әsbapları arqılı iştelә başlandı. Şuña qaramastan ızğış kөçle rәweştә qabınıp kitte.



Tөrek konstitusiәseneñ üzgәrtelә almaslıq berençe dürt maddәsendә “Tөrkiә Dәwlәte ber respublika; ul demokratik, laiq, yәğni dindәn tazartılğan, sotsial ber xoquq dәwlәte; ile belәn millәte berdәm; tele Tөrekçә; bu maddәlәr üzgәrtelә almıy “ dip yazılğan



Izğış isә menә yaña proyektta şuşı dürt maddәneñ tә`siren yomşartaçaq yaña maddәlәr bar digәn farazlar tirәsendә quptı. 19-nçı Sintabәrdә cıyılğan Yuğarı Uqu Oyışmasına bәyle yөz tirәsendәge universitet rektorları bu mәs`älәne tikşerdelәr. YUO citәkçese Prof. Erdoğan Teziç şuşı cıyılıştan soñ jurnalistlarğa “Konstitusiә üzgәreşe buyınça proyekt barlıq partiә wәkillәreneñ qatnaşlığı arqılı yasalırğa tiyeş ide, tik ber partiәneñ proyektı ildә tınıçsızlıq xasıl itte” dip belderde. Ul ayruça “Konstitutsiә proyektında kiyem-salım өlkәsendә ireklek digәn prinsip dөres tügel. Çөnki Avropa Keşe Xoquqları Mәxkәmәse üz qararında Tөrek universitetlarında xatın-qızlarnıñ başların bәylәwen tıyğan ide. Bu juridik ber vaqiğә monı üzgәrtep bulmıy” dip süzlәrenә өstәde. Premier Erdoğan isә bu belderügә şunduq qatı reaksiә kürsәtep, “Rektorlar üz eşlәrenә qarasınnar” dide. Erdoğan monnan elek tә bu problemanı çişәçәgen beldergәn ide. Qısqası tartış laisizm prinsipların yomşartırğa telәwçe dinçelәr belәn monı rejim өçen qurqınıçlıq kürgәnnәr arasında bara. İkençelәr konstitutsiәdәge üzgәreşlәr Tөrkiәne İran kebek İslam dәwlәtenә әwreldermәsen digәn qurquların belderep toralar.

İstanbul, Әxtәm İbrahim

XS
SM
MD
LG