Tөrkiә Comhuriәte, respublikası iğlan itelgәnnәn 9 yıl uzğaç, prezident Mustafa Kәmal Atatөrek “Tөrek Telen Tikşerü Oyışmasın” tөzegәn ide. Soñğaraq bu oyışma “Tөrek Tele Oyışması” (TTO) dip ataldı. Şuluq yılda, yәğni 1932-nçe yılnıñ 26-nçı sintäberendә İstanbulda Dolmabahçә sarayında 1-nçe Tөrek Tele Qorıltayı uzdırıldı. Bıyılnıñ 26-nçı sintäberendә dә bu vaqiğanıñ 75-nçe yılı uñayı belәn şuluq Dolmabahçә sarayında “Tel bәyrәme” ütkәrelde. 75-nçe yıl bәyrәmene yaña prezident Abdullah Gül, Tөrkiә Bөyek Millәt Mәclese rәise Kөksal Toptan, mәdәniәt hәm turizm ministere Ertuğrul Günay, dәwlәt ministere Mәhmәt Aydın qatnaştılar. Bu turında tөrek gazetaları belәn televizәlәrendә xәbәrlәr dә buldı. Şuşı uñay belәn Tөrek Tele Oyışması tarafınnan әzerlәngәn 68 meñ 641 süz hәm әytemnәn torğan elektronik CD’lar taratıldı.
Ber yaqtan rәsmi TTO İstanbulda şuşı vaqiğanı bәyrәm itkәndә, Tөrek Tele Cәmğiәte isemle ğәyre rәsmi oyışma da Ankarada üz bәyrәmen qotladı. Bu cәmğiәt 1980-nçe yıldağı xәrbi putçtan soñ yabılğan iske TTO-nıñ elekke ağzalarınnan tora.
Inde rәsmi şәxeslәr tarafınnan yasalğan çığışlarda bezneñ өçen qızıqlı toyılğan qayber әytemnәrgә tuqtalmaqçı buldıq. Prezident Gül, “Qıtaydan alıp Balkannarğa, Seberdәn alıp İran’ğa xәtle cәyelgәn kiñ territoriәdә Tөrek tele sөylәşelә. Tөrek telen il eçendә 70 million, il çitendә isә 200 million sөyli” dip belderde. Millәt Mәclese rәise Kөksal Toptan isә üz çığışında “Tөrekçә dөnyada sөylәşelgәn tellәr arasında 5-nçe urınnı bili” dide. Tөrek Qorallı Kөçlәreneñ şuşı bәyrәm uñayı belәn әzerlәgәn, dөresrәge Generalştabıñ internet sәxifәsendә basılğan iğlanında “Tөrek tele ciñel өyrәnelә, sivilizatsiә tele, bay hәm dөnyada hәr 22 keşedәn bere anı qullana” diyelә. Elekke mәğarif ministerlәrennәn Hasan Cәlal Güzәl “Radikal” gazetasında “12 million kvadrat kilometrlek territoriәdә 220 million keşe Tөrekçә sөyli” dip yazdı.
Prezident Gülneñ 270 million keşe Tөrekçә sөyli digәn belderüwe belәn Generalştabnıñ 300 million keşe Tөrek telen sөyli digәn iğlanı arasında 30 millionlıq keçkenә ber ayırma bar. Yәğni çama çamadan yıraq tügel. Millät Meclese rәiseneñ dөnyada iñ küp sөylәşelgәn tellәr arasında Tөrekçә bişençe urınnnı ala digәn farazına kilsәk inde, ul da şundıyraq sannarğa tayanğan bulırğa tiyeş. İnde Hasan Cәlal Güzәl genә bu sannı kimetkәn. Yari anı ğәyeplәmibez, çөnki inde ul rәsmi şәxes tügel, yalğışuwı mөmkin. Inde rәsmi şәxeslәrneñŋ әytkәnnәrenә ışanırğa kirәk bit.
TTO-nıñ yaña ğına çığarğan “Ağımdağı Tөrekçә süzlek hәm yazu qağidәlär” isemle әsәrenә qarasaq, Tөrek tele kөnbatış, kөnçığış, Ğosmanlı hәm Tөrkiә tөrekçәlәrenә bülenә. Kөnçığış Tөrekçәse Kaspi diŋgeze belәn Tөrkmәnistannıñ kөnçığışında yәşәgәn Tөreklәr qullanğan tel. Şuña kürә Tatarlar, Başqortlar, Qazaqlar Kөnçığış Tөrekçәsendә sөylilәr. Tatar Tөrek nәselennәn kilgәn ber xalıq, Tatarça da Tatar Tөrekçәse, yәğni Tөrek teleneñŋ ber diyalektı. Monıñ belәn kileşmiçә bulmıy bit. Gәrçә Tatar tele, Qazaq tele dip dәğvә kütәrüçelәr bar, lәkin alar bit Sovyet çorında alğa sөrelgәn teoriәlәr genә. Asılda Tatar, Başqort өçen Tatar tөrekçәse, Başqort tөrekçәse, yaki Tatarça, Başqortça dip ğauğa talaş quptarunıñ әllә nindi mәğnәse dә bik qalmadı. Ozaqlamıy alarnıñ kübese bu telne qullanmayaçaqlar.
Azәrililәr, Tөrkmәnnәr, Üzbәklәr Latin xәreflәrenә küçkәndә, Qazaqlar da Latinğa küçәrgә cıyınğanda Tatarlar buldıra almadılar, inde Muhammetşin әytmeşli bu eşne onıtırğa turı kilde. Başqaça әytkәndә әlifba mәs`әlәsennәn dә, telne saqlaw kөrәşennәn dә waz kiçelde. Xәtta Azatlıq radiosı da üz elektronik bitlәrendә Latinnı qullanudan vaz kiçte. Monnan soñ inde bulmayaçaq ber eş belәn başın qatırsın? Şulay da töreklәrgә rәxmәt bezlәrne dә onıtmıylar.
İstanbuldan,Әxtәm İbrahim