2002 yıldan birle AQŞ prezidentı George Bush idaräse Ğiraq häm Äfğänstandağı suğışlar öçen 2008 yılğa qädär barlığı 804 million dollar soradı. Ämma demokratlar iğlan itkän yaña xisapqa qarağanda bu suğışlarnıñ çığımı çınlıqta räsmi iğlan itelgännän 2 märtäbä zurraq. Demokratlar bu neft bäyäseneñ artuın, suğışta yaralanğannarnı däwalaw öçen totılaçaq aqçalarnı, häm bu suğışlar öçen tülänergä tieşle xalıqara burıçlarnı isäpkä alğanda şulay kilep çığa dilär. Ğiraq suğışınıñ kürenmi torğan bäyäse dip ataluçı bu xisapnı Senat häm Wäkillär Pulatı äğzalarınnan torğan Urtaq Iqtisadıy Komitettağı demokratlar äzerlägän. Ämma qayber iqtisadçılar bu sannarnı centekläp tikşerergä kiräk dilär.
Ğiraq suğışı tiz häm arzan bulır dip kötelgän ide. Wäkillär Pulatında küpeçelekne täşkil itüçe demokratlar citäkçese Steny Hoyer Prezident Bushnıñ 2003 yılda Ğiraq suğışı başlanır aldınnan Kongresstağı çığışın istä töşerde. Ul çaqta Bush suğış 50-60 milliardqa töşäçäk dip äytkän ide.
Hoyer ul çaqta prezidentnıñ baş iqtisadıy kiñäşçese Lawrence Lindsay suğışnı küpkä yuğarıraq 200 milliard dollarğa bäyäläde häm şunıñ öçen eşennän alındı di.
"Bügenge xisap bu suğışnıñ çın bäyäse xätta Lindsay farazlıy alğannan da 10 märtäbä zurraq bulğanlığın kürsätte. Bez Amerika xalqın saqlaw öçen küpme kiräk – şul qädär tülärgä äzerbez häm tieşbez. Ämma, qızğanıç ki, bu suğış bezne iminräk itmi" dide Hoyer.
Bu isäpläwlär 4 keşelek urtaça amerikan ğailäsenä 2008 yılğa qädär Äfğän häm Ğiraq suğışların finanslaw öçen 21 meñ çaması dollar turı kilä digänne añlata. Xisapqa qarağanda, bu suğışlar tağın 10 yıl däwam itsä härber ğailägä 46 meñ dollardan artıq suğış çığımı turı kiläçäk.
Şul uq matbuğat oçraşuında Hoyer belän bergä çığış yasağan Senattağı demokrat küpçelek citäkçese Harry Reid demokratlar bu xisapnı Bushnıñ Ğiraqtağı xärbi ğämällären çikläwçe qanun qabul itü öçen faydalanırğa tırışaçaq dide. Anıñ äytüençä, çara kürelmäsä suğış çığımnarı moñarçı bulğannan da zurraq tizlek belän artaçaq.
"Ägär prezident Bushqa yul quyılsa, ägär ğäskärlärne çığarmasaq aldağı 10 yılda bu suğışnıñ tulayım çığımnarı 3 yarım trillion dollardan artıp kitäçäk. Bez demokratlar moña yul quymas öçen Ğiraqtağı xällärne üzgärtergä tırışaçaqbız. Bez buldıra alğan härnärsäne eşlärgä tırışuıbıznı däwam itäçäkbez. Xakimiätneñ qanun çığaru tarmağı bularaq bergä eşlärgä, prezidentqa häm Amerika xalqına bez bu xakimiätneñ prezidentqa tiñ tarmağı buluıbıznı belderergä tırışabız" dide Reid.
Heritage Foundation analitik üzägeneñ ölkän iqtisad belgeçe Daniella Markheim bu farazlar faydalı bula ala, läkin alarnı suqırlarça qullanırğa yaramıy di, alarnı centekläp tikşerep tözätü zarur di.
Anıñ äytüençä, Quşma Ştatlarnıñ çit illärgä satqan qimmätle qäğäzläre, xökümät obligatsiäläre öçen küpme aqça qaytarırğa kiräk bulaçağın isäpläw şaqtıy ciñel. Bu burıçlar dollarda isäplängän häm alar dollarda tülänäçäk.
Ämma neft bäyäläreneñ artuına närsä säbäp buluın tögän genä äytep bulmıy, çönki monda säbäplär bik küp di Markheim.
"Neftneñ dollardağı bäyäse şaqtıy törle närsälärgä bäyle. Älbättä moña neft täeminäteneñ özelü mömkinlegen isäpläwlär dä säbäpçe. Ägär dä ber töbäktä neft çığaruçığa täesir itüçe suğış bulsa bu bäyägä dä täesir itäçäk, neft täeminäteneñ özelü qurqınıçın arttırıp bäyälärneñ dä kütärelüenä kiteräçäk. Ämma bu berdänber säbäp tügel" di Markheim.
Anıñ äytüençä xäzer bäyä artuğa töp säbäp zur tizlek belän üsä baruçı Qıtay häm Hindstan iqtisadlarınıñ neftkä ixtiacları arta baru.
Bu xisapnı äzerlägändä isäpläwlärneñ niçek başqarılğanlığın tulısınça tikşermi torıp aña bäyä birü mönkin tügel di Markheim.
Xisapnıñ maqtarlıq yäki tänqitlärlek yaqları nindi genä bulmasın Wäkillär Pulatı äğzaları anı bu atnada suğışqa tağın 50 milliard dollar bülü mäsäläsen qarağanda Ğiraqtan ğäskärlärne çığaru waqıtın bilgeläwgä ireşü öçen tırışaçaq.
Ämma bu häm başqa tırışlıqlarnıñ uñışlı tämamlanu mömkinlege ni qädär buluın äytü mömkin tügel. Demokratlar inde ber yıl Kongressnıñ ike pulatında da küpçelekne täqdim itä. Politico isemle säyäsi gazet isäpläwençä, demokratlar küpçelek bularaq Bushnıñ suğış säyäsäten çiklärgä tieşle 40 qararnı tawışqa quyğan. Şularnıñ 39-ı Kongressnıñ üzendä ük kire qağılğan, bersenä prezident Bush veto salğan.
Ğiraq suğışı tiz häm arzan bulır dip kötelgän ide. Wäkillär Pulatında küpeçelekne täşkil itüçe demokratlar citäkçese Steny Hoyer Prezident Bushnıñ 2003 yılda Ğiraq suğışı başlanır aldınnan Kongresstağı çığışın istä töşerde. Ul çaqta Bush suğış 50-60 milliardqa töşäçäk dip äytkän ide.
Hoyer ul çaqta prezidentnıñ baş iqtisadıy kiñäşçese Lawrence Lindsay suğışnı küpkä yuğarıraq 200 milliard dollarğa bäyäläde häm şunıñ öçen eşennän alındı di.
"Bügenge xisap bu suğışnıñ çın bäyäse xätta Lindsay farazlıy alğannan da 10 märtäbä zurraq bulğanlığın kürsätte. Bez Amerika xalqın saqlaw öçen küpme kiräk – şul qädär tülärgä äzerbez häm tieşbez. Ämma, qızğanıç ki, bu suğış bezne iminräk itmi" dide Hoyer.
Bu isäpläwlär 4 keşelek urtaça amerikan ğailäsenä 2008 yılğa qädär Äfğän häm Ğiraq suğışların finanslaw öçen 21 meñ çaması dollar turı kilä digänne añlata. Xisapqa qarağanda, bu suğışlar tağın 10 yıl däwam itsä härber ğailägä 46 meñ dollardan artıq suğış çığımı turı kiläçäk.
Şul uq matbuğat oçraşuında Hoyer belän bergä çığış yasağan Senattağı demokrat küpçelek citäkçese Harry Reid demokratlar bu xisapnı Bushnıñ Ğiraqtağı xärbi ğämällären çikläwçe qanun qabul itü öçen faydalanırğa tırışaçaq dide. Anıñ äytüençä, çara kürelmäsä suğış çığımnarı moñarçı bulğannan da zurraq tizlek belän artaçaq.
"Ägär prezident Bushqa yul quyılsa, ägär ğäskärlärne çığarmasaq aldağı 10 yılda bu suğışnıñ tulayım çığımnarı 3 yarım trillion dollardan artıp kitäçäk. Bez demokratlar moña yul quymas öçen Ğiraqtağı xällärne üzgärtergä tırışaçaqbız. Bez buldıra alğan härnärsäne eşlärgä tırışuıbıznı däwam itäçäkbez. Xakimiätneñ qanun çığaru tarmağı bularaq bergä eşlärgä, prezidentqa häm Amerika xalqına bez bu xakimiätneñ prezidentqa tiñ tarmağı buluıbıznı belderergä tırışabız" dide Reid.
Heritage Foundation analitik üzägeneñ ölkän iqtisad belgeçe Daniella Markheim bu farazlar faydalı bula ala, läkin alarnı suqırlarça qullanırğa yaramıy di, alarnı centekläp tikşerep tözätü zarur di.
Anıñ äytüençä, Quşma Ştatlarnıñ çit illärgä satqan qimmätle qäğäzläre, xökümät obligatsiäläre öçen küpme aqça qaytarırğa kiräk bulaçağın isäpläw şaqtıy ciñel. Bu burıçlar dollarda isäplängän häm alar dollarda tülänäçäk.
Ämma neft bäyäläreneñ artuına närsä säbäp buluın tögän genä äytep bulmıy, çönki monda säbäplär bik küp di Markheim.
"Neftneñ dollardağı bäyäse şaqtıy törle närsälärgä bäyle. Älbättä moña neft täeminäteneñ özelü mömkinlegen isäpläwlär dä säbäpçe. Ägär dä ber töbäktä neft çığaruçığa täesir itüçe suğış bulsa bu bäyägä dä täesir itäçäk, neft täeminäteneñ özelü qurqınıçın arttırıp bäyälärneñ dä kütärelüenä kiteräçäk. Ämma bu berdänber säbäp tügel" di Markheim.
Anıñ äytüençä xäzer bäyä artuğa töp säbäp zur tizlek belän üsä baruçı Qıtay häm Hindstan iqtisadlarınıñ neftkä ixtiacları arta baru.
Bu xisapnı äzerlägändä isäpläwlärneñ niçek başqarılğanlığın tulısınça tikşermi torıp aña bäyä birü mönkin tügel di Markheim.
Xisapnıñ maqtarlıq yäki tänqitlärlek yaqları nindi genä bulmasın Wäkillär Pulatı äğzaları anı bu atnada suğışqa tağın 50 milliard dollar bülü mäsäläsen qarağanda Ğiraqtan ğäskärlärne çığaru waqıtın bilgeläwgä ireşü öçen tırışaçaq.
Ämma bu häm başqa tırışlıqlarnıñ uñışlı tämamlanu mömkinlege ni qädär buluın äytü mömkin tügel. Demokratlar inde ber yıl Kongressnıñ ike pulatında da küpçelekne täqdim itä. Politico isemle säyäsi gazet isäpläwençä, demokratlar küpçelek bularaq Bushnıñ suğış säyäsäten çiklärgä tieşle 40 qararnı tawışqa quyğan. Şularnıñ 39-ı Kongressnıñ üzendä ük kire qağılğan, bersenä prezident Bush veto salğan.