«İr-yegetkä iñ kiräge —
Işanıçlı iñ kiräk….»
Mädäni Cömğa gazetasınıñ «qotlıybız» digän säxifäsendä menä şundıy isem astında şiğer häm Mintimer Şäymievnıñ fotosüräte basılıp çıqtı. 20 ğinwar könne, Tatarstan Prezidentına 65 yäş tula. Bu waqiğa berniçä gazetada çağılış taptı. Mädäni Cömğa gazetasında Zölfätneñ şiğere basılıp çıqtı mäsälän.
Восточный экспресс gazetasında «Незнакомый Шаймиев» digän baş astında Tatarstan Prezidentı turında mäğlümatlar tuplanması urın aldı. Anda Mintimer Şäymiev şäxes bularaq açıla. «Favoritlardan başlap häläkätlärgä kädär» digän tuplanmada isem, istäleklär, uqu, hönär saylaw, ğailäneñ mätdi xäle, sport, şögellär, sälätlär, yaratqan azıq, iñ bäxetle kön, iñ möhim sıyfat, häläkät, bäxäs, favorit, dip isemlängän büleklär bar. Favorit süze — R.Miñnexanovqa qağıla. Anda bolay dielä:
«Prezident keşelär belän ozaq yıllar buyı eşli, ämmä alıştırırğa digän qararğa kilä ikän, üzeneñ fikerendä nıq tora. Röstäm Miñnexanownı bilgelägändä Tatarstannıñ säyäsi elitası qarşı buldı, ämma soñınnan Prezidentnıñ xaqlı buluwın añladı» dip yaza Восточный экспресс gazetası.
Şul uq gazetada «Prezident tarixqa kem bulıp kerep qalır?» digän keçkenä soraşu dönya kürde. Tarix institutı direktorı Rafael Xäkimov anda «Mintimer Şäymiev cilkäsenä möstäqillek turında deklaratsiäne qabul itü, millätlär, dinnär arasındağı tatulıqnı saqlaw mäsäläre töşte», di.
Xalıqlar häm dinnär arasında tatulıqnı saqlaw bik qatlawlı mäsälärneñ berse. Bügenge matbuğatqa qarasaq, bu problemanıñ ike yünäleşe dä aktual' bulıp qala, dip äytep bula.
Xalıq sanın alu kampaniäse turında gazeta bitlärendä fiker alışular, bu atnada da däwam itte. Watanım Tatarstan gazetasında Yaña Çişmä rayonı, Çertuş awılında yäşäwçe Xäyrullin efändeneñ yazması dönya kürde. «Minem millätem «mişär»me?» digän mäqäläsendä ul, tatar xalqın bülgäläw problemasına mönäsäbäten belderä. Bu yazmanıñ avtorı Stalinnıñ tel ğileme turındağı xezmäten öyränü kursın ütkännän soñ, tırışıp anı propagandalawın da isenä töşerä. «Ul waqıtta SSSR xalqı kiläçäktä ber teldä genä söyläşäçäk. «SSSR xalqı» digän berdäm millät kenä qalaçaq, dip öyrätelde», dip yaza gazeta uquçısı.
«Tel mäsäläsenä kilgändä Sember tatarları, Aznaqaynıñ Qamışlı, Tuqay rayonınıñ Telänçe Tamaq, Arça, Ätnä yaqları tatarları belän söyläşkändä här süzdä alar mine, min alarnı añlaştıq. Döres, min «ts»nı şartlatıp äytäm, alarnıñ «ts»ları «s» awazına tartım kebek işetelä. Monnan ğına bernindi dä zıyan kürmim. Sine añlamıym, apayım, diyüçe bulmadı. Xäzerge waqıtta, kiläçäktä urıs tele genä bulır dip, äytelmäsä dä, şuña işärä ikäne açıq añlaşıla» dip yaza Watanım Tatarstan gazetasında Xäyrullin äfände.
Mädäni Comğa gazetasında çığış yasağan Räşit Ğarif ta tatar xalqınıñ kiläçäge turında borçıla. «Berdäm bulsaq qına...» digän yazmasında ul qayber keräşen tatarlarınıñ ayırım millät bularaq ayırılu teläge turında uylana.
«Keräşen qardäşlärebezneñ tatarlardan, yäğni üz-üzlärennän ayırılu teläkläre barlığı turındağı xäbär ayaz könne yäşen suqqanday toyıldı. Işanırlıq tügel. Uylarım belän Balıq Bistäse rayonınnıñ Olı Soltan urta mäktäbendä uqığan yıllarğa äylänep qayttım. Ber sıynıfta keräşen qızları, yegetläre belän uqıdıq. Bik duslar idek» - dip yaza Räşit Ğarif. Avtor keräşennärneñ ğomum tatar belän niqadär urtaqlıq barın añlatırğa tırışa:
«Cirebez, suıbız, ädäbiätebez, sänğatebez, mädäniätebez ber. Telebez, moñıbız, cırlarıbız ber. Salix Säydäşew köylären barlıq keräşennär üz itkän kebek, Mars Makarov köyläre dä barlıq tatarlar küñelenä xuş kilä. Barı tik dinnärebez genä törle. Läkin ul ğına bezneñ arada kirtä bula almıy. Möselman tatarlar üz dinen, xristian tatarlar üz dinen totsın. Bezgä ber-berebezgä xörmät belän qaraw ğına kiräkter.»
Räşit Gärif bu mäqäläne «uyaw bulıyk, saq bulıyq, barısıda üzebezdän tora, bezgä kem dä kilep yärdäm itmäs», digän süzlär belän tämamlap quya.
Восточный экспресс gazetasında süz tatar häm başqa millät arasında nizağ kilep çığu qurqınıçı turında bara. Bu gazetanıñ Татарский век digän quşımtasında dönya kürgän «Нет татарскому народу» — «Tatar xalqına —yuq» digän mäqälä, İnternettağı ber säxifägä bağışlanğan. «Tatar telen uqıtuğa qarşı köräş oyıştırğan törkem iñ aldınğı kommunikatsiä çaraların qullana, alarnıñ İnternetta üz säxifäläre bar. «Notatar» säxifäseneñ isemendä ük provakatsiä yata», dip yaza gazeta.
Jurnalistlar bu säxifäneñ «qunaqlar kitabında» urın alğan bäxäsle fikerlär belän genä tanıştırırğa bulğan. Qızıqsınğan keşelär «notatar» säxifäseneñ qunaqlar kitabın İnternetta kürä almayaçaq. Çönki saytnıñ möxärrirläre «tatar tele yaqlı xakerlarnıñ gämälläre arqasında» dip anı yabıp quyğan. Ämma gazeta xäbärçeläre bu fikerlärne qağäzgä bastırıp ölgergän häm uquçılar iğtibarına täqdim itä. Şunnan berniçä özek:
«Tatarstanda yäşärgä cıyınıp, cirle xalqınıñ telen häm mädäniäten kürmäskä tırışu — bu nindider qırğıylıq. Säxifädä täqdim itelgän çaralar belän mäsäläne xäl itü, ul dimäk, Rusiäne tağın da Yevropadan ayırırırğa tırışu, anı Yevropa häm Aziä arasındağı getto xälätenä quıp kertü... niçek itep oyatsız ışanıç belän, tatar tele ülgän dip söylärgä mömkin, minem ğailäm, mäsälän, 100 yıl buyına, çista urıs möhitendä yäşäp tä, telen häm mädäniäten saqlap qaldı. Şunı äytergä kiräk, tel — ul teldä söyläşüçelärne qısqan sayın, yäşäwçänräk»
- dip yaza Marat Däwlät-Kildeyev. Bu säxifädä urıslar da, tatarlar da çığış yasağan. Alar arasında qaynar başlı, agrissiv xolıqlı keşelär dä, tınıçlıq saqlarğa tırışuçılar da bar.
«Sez, çınlap ta, Tatarstanda yäşäwçe urıslarnıñ yazmışı turında borçılasızmı? Ägärdä tatar balalarınıñ äti-äniläre, sezneñ säxifäneñ öndäwlären bäyäläp, mäktäplädä urıs telen uqıtuğa qarşı ğına tügel, ä urıs telendä mäcbüri uqıtıla torğan başqa fännärne uqıtuğa qarşı köräş başlasa? Urıslarğa närsä kürergä turı kiläçäk soñ?»
- dip yazğan İgor Suslov isemle keşe. Bu bittä çığış yasawçılar tatar telen öyränergä kiräk dip ipläp kenä añlatırğa tarışsa, RimDin «öyränergä telämisez ikän, öyränmägez» digän fikerlär äytä. Anıñ çığışınnan ber özek:
«Tizdän tellär turındağı zakon qabul itelügä 10 yıl tulaçaq. Bezneñ tuğannarıbız ike däwlät telen buşlay öyränü mömkinlegen qullanmadı. Kiläçäktä barı tik teläkläre bulğannarnı ğına öyrätergä häm tüläwle itep. Telämilär ikän — kiräkmi. Bezeneñ üzebezenñ yäşeren telebez bulaçaq. Bezneñ cıyılışlarğa, spektakl'lärgä, tuylarğa tärcemäçe belän kilsennär, yäki tınıç qına çittän torıp qarap torsınnar. Eşkä urnaşqanda, ike däwlät telennän imtixan häm başqa sınawlarsız kilep çıqmas, anda alarnı belü mäcbüri . İñ äybäte — eşkä konkurs aşa qabul itärgä kiräk».
Bu yazmalarnı bastırğan gazeta xezmätkärläre şundıy mäsälägä iğtibar itä. Tatar telen uqıtırğamı, yuqmı digän mäsäläne quyırtuçılar respublikanıñ eçke problemasın xäl itü öçen Rusiä Prezidentına, Rusiä mäğärif ministrına, başqa oyışmalarğa möräcäğät itärgä teli. Yäğni Tatarstanğa basım yasarğa tieşle taraflarğa küzlären töbi. Şuşı bäxäskä qatnaşuçılarnıñ fikerençä, bu xoquqıy yul tügel, dip yazdı bu atnada Восточный экспресс gazetası.
Звезда Поволжья gazetasında «Много ли татарского в Татарстане?» digän mäqälä dönya kürde. Anıñ avtorı Äxät Muşinskiy Вечерняя Казань gazetasınıñ tatar telen uqıtuğa qarşı kampaniäse başlanu säbäple bu mäsälägä üz qaraşın täqdim itä.
Äxät Muşinskiy Вечерняя Казань gazetasınıñ turı elemtä söyläşülärendä qatnaşqan mäğärif ministrı xezmätkärlären layıqlı cawap birä almawda gäyepli. Ul anda tatar teleneñ elekke Rusiädä bulğan däräcäse, soñınnan ruslaştıru säyäsäte, tel häm mädäniät üseşen qısu gämälläre turında yaza. Başqa millätneñ telen öyränü, anıñ mädäniäten ixtiram itü — zıyalılıq kürsätkeçe, digän fikerdä tora Äxät Muşinskiy.
Tatarstan yäşläre gazetasında basılğan «Qıtay telen öyränegez!» digän baş astındağı mäqälä dä qızıqsınu uyata. Anda bolay dip äytelä:
«XXI ğasırda Cir xalqı nindi teldä söyläşäçäk? Tel belgeçläreneñ farazı şundıy: Berençedän, ğasır urtasına qadär bügenge 6 meñ telneñ 600-e genä qalaçaq. Ğailälärdä häm keçkenä etnik törkemnärdä genä saqlanıp kilgän tellär bötenläy yuqqa çığaçaqlar. Äytik, Ameriqa indeyesları 187 şiwädä söyläşä, läkin şularnıñ 149-ın balalar bötenläy belmi häm öyränmi dä. Belegçlär farazlawınça, XXI ğasırnıñ urtasında dönyada yaqınça 1,5 mlrd. keşe — qıtay telendä, ä ingliz, ispan, gäräp, hind häm urdu tellärendä 500-är mln. keşe söyläşäçäk. Urıs teleneñ dä kiläçäge ömetle tügel. Bügen dönyada 275 mln. keşe urıs telendä söyläşä, şularnıñ 165 millionı ğına anı tuğan tele, dip sanıy.»
Ä tatar telen nindi yazmış kötä? - digän soraw quya Tatarstan yäşläre. Bu sorawğa şağir Robert Äxmätcanov bolay cawap birä:
«Teliseñme-telämiseñme, assimilyatsiä baraçaq. Soñğı aralarda bu nığraq sizelä. Awıl keşesneñ kübese üzebezneñ çın tatar telendä söyläşä. Şuña da karamastan, urıs teleneñ şul qadär tabiğıy räweştä bezgä kilep kerüenä gäcäplänäm. Paradoks — urslar üzläreneñ telänä tatarnıqın kertmi. Şulay da, telebez bötänläy quşılıp betär, dip uylamıym. Orlıqnı kibäk aşa tazartqan şikelle, tatar tele çın asılına qaytır.»
Teatr belgeçe Daniä Ğimranova «üzebezneke üzebezdä qalaçaq» digän fiker äytkän. İqtisad fännäre doktorı Farsel Zıyatdinov «Tatar tele betä digän döres bulmağan qaraş yäşi. Üzebez betersäk — beteräbez, üzebez tırışsaq, köräşsäk — ul yäşäyäçäk.» — digän süzlär äytkän. Bu yazmalar Tatarstan yäşläre gazetasında baslıp çıqtı.
Tatarstan matbuğatına qüzätüne «Azatlıq» radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde
Mädäni Cömğa gazetasınıñ «qotlıybız» digän säxifäsendä menä şundıy isem astında şiğer häm Mintimer Şäymievnıñ fotosüräte basılıp çıqtı. 20 ğinwar könne, Tatarstan Prezidentına 65 yäş tula. Bu waqiğa berniçä gazetada çağılış taptı. Mädäni Cömğa gazetasında Zölfätneñ şiğere basılıp çıqtı mäsälän.
Восточный экспресс gazetasında «Незнакомый Шаймиев» digän baş astında Tatarstan Prezidentı turında mäğlümatlar tuplanması urın aldı. Anda Mintimer Şäymiev şäxes bularaq açıla. «Favoritlardan başlap häläkätlärgä kädär» digän tuplanmada isem, istäleklär, uqu, hönär saylaw, ğailäneñ mätdi xäle, sport, şögellär, sälätlär, yaratqan azıq, iñ bäxetle kön, iñ möhim sıyfat, häläkät, bäxäs, favorit, dip isemlängän büleklär bar. Favorit süze — R.Miñnexanovqa qağıla. Anda bolay dielä:
«Prezident keşelär belän ozaq yıllar buyı eşli, ämmä alıştırırğa digän qararğa kilä ikän, üzeneñ fikerendä nıq tora. Röstäm Miñnexanownı bilgelägändä Tatarstannıñ säyäsi elitası qarşı buldı, ämma soñınnan Prezidentnıñ xaqlı buluwın añladı» dip yaza Восточный экспресс gazetası.
Şul uq gazetada «Prezident tarixqa kem bulıp kerep qalır?» digän keçkenä soraşu dönya kürde. Tarix institutı direktorı Rafael Xäkimov anda «Mintimer Şäymiev cilkäsenä möstäqillek turında deklaratsiäne qabul itü, millätlär, dinnär arasındağı tatulıqnı saqlaw mäsäläre töşte», di.
Xalıqlar häm dinnär arasında tatulıqnı saqlaw bik qatlawlı mäsälärneñ berse. Bügenge matbuğatqa qarasaq, bu problemanıñ ike yünäleşe dä aktual' bulıp qala, dip äytep bula.
Xalıq sanın alu kampaniäse turında gazeta bitlärendä fiker alışular, bu atnada da däwam itte. Watanım Tatarstan gazetasında Yaña Çişmä rayonı, Çertuş awılında yäşäwçe Xäyrullin efändeneñ yazması dönya kürde. «Minem millätem «mişär»me?» digän mäqäläsendä ul, tatar xalqın bülgäläw problemasına mönäsäbäten belderä. Bu yazmanıñ avtorı Stalinnıñ tel ğileme turındağı xezmäten öyränü kursın ütkännän soñ, tırışıp anı propagandalawın da isenä töşerä. «Ul waqıtta SSSR xalqı kiläçäktä ber teldä genä söyläşäçäk. «SSSR xalqı» digän berdäm millät kenä qalaçaq, dip öyrätelde», dip yaza gazeta uquçısı.
«Tel mäsäläsenä kilgändä Sember tatarları, Aznaqaynıñ Qamışlı, Tuqay rayonınıñ Telänçe Tamaq, Arça, Ätnä yaqları tatarları belän söyläşkändä här süzdä alar mine, min alarnı añlaştıq. Döres, min «ts»nı şartlatıp äytäm, alarnıñ «ts»ları «s» awazına tartım kebek işetelä. Monnan ğına bernindi dä zıyan kürmim. Sine añlamıym, apayım, diyüçe bulmadı. Xäzerge waqıtta, kiläçäktä urıs tele genä bulır dip, äytelmäsä dä, şuña işärä ikäne açıq añlaşıla» dip yaza Watanım Tatarstan gazetasında Xäyrullin äfände.
Mädäni Comğa gazetasında çığış yasağan Räşit Ğarif ta tatar xalqınıñ kiläçäge turında borçıla. «Berdäm bulsaq qına...» digän yazmasında ul qayber keräşen tatarlarınıñ ayırım millät bularaq ayırılu teläge turında uylana.
«Keräşen qardäşlärebezneñ tatarlardan, yäğni üz-üzlärennän ayırılu teläkläre barlığı turındağı xäbär ayaz könne yäşen suqqanday toyıldı. Işanırlıq tügel. Uylarım belän Balıq Bistäse rayonınnıñ Olı Soltan urta mäktäbendä uqığan yıllarğa äylänep qayttım. Ber sıynıfta keräşen qızları, yegetläre belän uqıdıq. Bik duslar idek» - dip yaza Räşit Ğarif. Avtor keräşennärneñ ğomum tatar belän niqadär urtaqlıq barın añlatırğa tırışa:
«Cirebez, suıbız, ädäbiätebez, sänğatebez, mädäniätebez ber. Telebez, moñıbız, cırlarıbız ber. Salix Säydäşew köylären barlıq keräşennär üz itkän kebek, Mars Makarov köyläre dä barlıq tatarlar küñelenä xuş kilä. Barı tik dinnärebez genä törle. Läkin ul ğına bezneñ arada kirtä bula almıy. Möselman tatarlar üz dinen, xristian tatarlar üz dinen totsın. Bezgä ber-berebezgä xörmät belän qaraw ğına kiräkter.»
Räşit Gärif bu mäqäläne «uyaw bulıyk, saq bulıyq, barısıda üzebezdän tora, bezgä kem dä kilep yärdäm itmäs», digän süzlär belän tämamlap quya.
Восточный экспресс gazetasında süz tatar häm başqa millät arasında nizağ kilep çığu qurqınıçı turında bara. Bu gazetanıñ Татарский век digän quşımtasında dönya kürgän «Нет татарскому народу» — «Tatar xalqına —yuq» digän mäqälä, İnternettağı ber säxifägä bağışlanğan. «Tatar telen uqıtuğa qarşı köräş oyıştırğan törkem iñ aldınğı kommunikatsiä çaraların qullana, alarnıñ İnternetta üz säxifäläre bar. «Notatar» säxifäseneñ isemendä ük provakatsiä yata», dip yaza gazeta.
Jurnalistlar bu säxifäneñ «qunaqlar kitabında» urın alğan bäxäsle fikerlär belän genä tanıştırırğa bulğan. Qızıqsınğan keşelär «notatar» säxifäseneñ qunaqlar kitabın İnternetta kürä almayaçaq. Çönki saytnıñ möxärrirläre «tatar tele yaqlı xakerlarnıñ gämälläre arqasında» dip anı yabıp quyğan. Ämma gazeta xäbärçeläre bu fikerlärne qağäzgä bastırıp ölgergän häm uquçılar iğtibarına täqdim itä. Şunnan berniçä özek:
«Tatarstanda yäşärgä cıyınıp, cirle xalqınıñ telen häm mädäniäten kürmäskä tırışu — bu nindider qırğıylıq. Säxifädä täqdim itelgän çaralar belän mäsäläne xäl itü, ul dimäk, Rusiäne tağın da Yevropadan ayırırırğa tırışu, anı Yevropa häm Aziä arasındağı getto xälätenä quıp kertü... niçek itep oyatsız ışanıç belän, tatar tele ülgän dip söylärgä mömkin, minem ğailäm, mäsälän, 100 yıl buyına, çista urıs möhitendä yäşäp tä, telen häm mädäniäten saqlap qaldı. Şunı äytergä kiräk, tel — ul teldä söyläşüçelärne qısqan sayın, yäşäwçänräk»
- dip yaza Marat Däwlät-Kildeyev. Bu säxifädä urıslar da, tatarlar da çığış yasağan. Alar arasında qaynar başlı, agrissiv xolıqlı keşelär dä, tınıçlıq saqlarğa tırışuçılar da bar.
«Sez, çınlap ta, Tatarstanda yäşäwçe urıslarnıñ yazmışı turında borçılasızmı? Ägärdä tatar balalarınıñ äti-äniläre, sezneñ säxifäneñ öndäwlären bäyäläp, mäktäplädä urıs telen uqıtuğa qarşı ğına tügel, ä urıs telendä mäcbüri uqıtıla torğan başqa fännärne uqıtuğa qarşı köräş başlasa? Urıslarğa närsä kürergä turı kiläçäk soñ?»
- dip yazğan İgor Suslov isemle keşe. Bu bittä çığış yasawçılar tatar telen öyränergä kiräk dip ipläp kenä añlatırğa tarışsa, RimDin «öyränergä telämisez ikän, öyränmägez» digän fikerlär äytä. Anıñ çığışınnan ber özek:
«Tizdän tellär turındağı zakon qabul itelügä 10 yıl tulaçaq. Bezneñ tuğannarıbız ike däwlät telen buşlay öyränü mömkinlegen qullanmadı. Kiläçäktä barı tik teläkläre bulğannarnı ğına öyrätergä häm tüläwle itep. Telämilär ikän — kiräkmi. Bezeneñ üzebezenñ yäşeren telebez bulaçaq. Bezneñ cıyılışlarğa, spektakl'lärgä, tuylarğa tärcemäçe belän kilsennär, yäki tınıç qına çittän torıp qarap torsınnar. Eşkä urnaşqanda, ike däwlät telennän imtixan häm başqa sınawlarsız kilep çıqmas, anda alarnı belü mäcbüri . İñ äybäte — eşkä konkurs aşa qabul itärgä kiräk».
Bu yazmalarnı bastırğan gazeta xezmätkärläre şundıy mäsälägä iğtibar itä. Tatar telen uqıtırğamı, yuqmı digän mäsäläne quyırtuçılar respublikanıñ eçke problemasın xäl itü öçen Rusiä Prezidentına, Rusiä mäğärif ministrına, başqa oyışmalarğa möräcäğät itärgä teli. Yäğni Tatarstanğa basım yasarğa tieşle taraflarğa küzlären töbi. Şuşı bäxäskä qatnaşuçılarnıñ fikerençä, bu xoquqıy yul tügel, dip yazdı bu atnada Восточный экспресс gazetası.
Звезда Поволжья gazetasında «Много ли татарского в Татарстане?» digän mäqälä dönya kürde. Anıñ avtorı Äxät Muşinskiy Вечерняя Казань gazetasınıñ tatar telen uqıtuğa qarşı kampaniäse başlanu säbäple bu mäsälägä üz qaraşın täqdim itä.
Äxät Muşinskiy Вечерняя Казань gazetasınıñ turı elemtä söyläşülärendä qatnaşqan mäğärif ministrı xezmätkärlären layıqlı cawap birä almawda gäyepli. Ul anda tatar teleneñ elekke Rusiädä bulğan däräcäse, soñınnan ruslaştıru säyäsäte, tel häm mädäniät üseşen qısu gämälläre turında yaza. Başqa millätneñ telen öyränü, anıñ mädäniäten ixtiram itü — zıyalılıq kürsätkeçe, digän fikerdä tora Äxät Muşinskiy.
Tatarstan yäşläre gazetasında basılğan «Qıtay telen öyränegez!» digän baş astındağı mäqälä dä qızıqsınu uyata. Anda bolay dip äytelä:
«XXI ğasırda Cir xalqı nindi teldä söyläşäçäk? Tel belgeçläreneñ farazı şundıy: Berençedän, ğasır urtasına qadär bügenge 6 meñ telneñ 600-e genä qalaçaq. Ğailälärdä häm keçkenä etnik törkemnärdä genä saqlanıp kilgän tellär bötenläy yuqqa çığaçaqlar. Äytik, Ameriqa indeyesları 187 şiwädä söyläşä, läkin şularnıñ 149-ın balalar bötenläy belmi häm öyränmi dä. Belegçlär farazlawınça, XXI ğasırnıñ urtasında dönyada yaqınça 1,5 mlrd. keşe — qıtay telendä, ä ingliz, ispan, gäräp, hind häm urdu tellärendä 500-är mln. keşe söyläşäçäk. Urıs teleneñ dä kiläçäge ömetle tügel. Bügen dönyada 275 mln. keşe urıs telendä söyläşä, şularnıñ 165 millionı ğına anı tuğan tele, dip sanıy.»
Ä tatar telen nindi yazmış kötä? - digän soraw quya Tatarstan yäşläre. Bu sorawğa şağir Robert Äxmätcanov bolay cawap birä:
«Teliseñme-telämiseñme, assimilyatsiä baraçaq. Soñğı aralarda bu nığraq sizelä. Awıl keşesneñ kübese üzebezneñ çın tatar telendä söyläşä. Şuña da karamastan, urıs teleneñ şul qadär tabiğıy räweştä bezgä kilep kerüenä gäcäplänäm. Paradoks — urslar üzläreneñ telänä tatarnıqın kertmi. Şulay da, telebez bötänläy quşılıp betär, dip uylamıym. Orlıqnı kibäk aşa tazartqan şikelle, tatar tele çın asılına qaytır.»
Teatr belgeçe Daniä Ğimranova «üzebezneke üzebezdä qalaçaq» digän fiker äytkän. İqtisad fännäre doktorı Farsel Zıyatdinov «Tatar tele betä digän döres bulmağan qaraş yäşi. Üzebez betersäk — beteräbez, üzebez tırışsaq, köräşsäk — ul yäşäyäçäk.» — digän süzlär äytkän. Bu yazmalar Tatarstan yäşläre gazetasında baslıp çıqtı.
Tatarstan matbuğatına qüzätüne «Azatlıq» radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde