Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Xalit İldäş: «Matbuğatta torğınlıq çorı başlandı. Tatar gazetaları zäwıqlı uquçılarğa küz totıp eş itmi, kiñ qatlam uquçığa yararğa tırışıp azaplana.» /Tatarstan yäşläre/

Tatarstanda näşer itelä torğan matbuğat bitlärendä ğädättägeçä tatar yazmasın latin imlasına küçerü mäsäläse şaqtıy urın alıp tora. Восточный экспресс gazetası soñğı sanında Azat Axanuvnıñ tarix bitlärenä qağılğan qızıqlı ğına «Obqom tarafınnan latinitsa yaqlanış tapqan» digän yazması näşer itelgän. Älege yazmada 1927 yılda ğäräp yazmasınnan latin grafikasına küçüne yaqlawçılar tarafınnan ütkärelgän fänni-ğämäli konferensiä bulğanlığı xäbär itelä. Bu konferensiädä çığış yasawçılar latin yazmasınıñ progressiv yaqlarnı isbat itkännär. Anda qaralğan küp kenä mäsälälär xäzerge köndä dä könüzäk mäsälä bulıp toralar. Ul waqıtta da keräşennär häm çit regionnarda yäşäwçe tatar diasporasına latinğa küçüneñ tä’siren öyrängännär. Bu konferensiä latin grafikasına küçügä iñ zur etärgeç bulğan. Latin grafikasına küçü TatSİK häm xalıq komissarları Sovetı tarafınnan zakonlaştırılğan.

Latin grafikasına küçüneñ bügenge köndä niçek baruı turında Tatarstan yäşläre gazetası 14 mart sanında «Tatardan şpion yasamaqçılar?» digän sensatsion isem astında yazma täqdim itte. Älege mäqälädä mondıy süzlär bar:

22 martta Dumada «Rusiä federatsiäse xalıqları telläre turnıda» digän zakonğa tözätmälär kertü mäsäläse qaralırğa tieş. 12 mart könne uzğan Duma Sovetı utırışında bik qatı bäxäs quba başlağan inde. Başqalar, urıs äytmeşli, «черт с ним», Tatarstannan saylanğan deputatalar Äxmätxanov, Saliy, Şaşurin turıdan-turı bezgä qağılışlı tözätmäne ayak teräp yaqlıylar ikän: yänäse, Rusiädä kirillitsadan başqa yazunı tıyarğa kiräk. Deputat Fändäs Safiullin äytüençä, dumaçılar, tatar-başqortnıñ latinğa küçüen Rusiäneñ bötenlegenä kizänü dip bäyäläp, tatarğa «Törkiä şpionı» digän yarlıq tağarğa azaplanalar.

Bügenge köndä Mäskäw tarafınnan alıp barğan milli säyäsät ğadi xalıqnı da bitaraf qaldıra almıy. Quqmara rayonınnan Möxämmätovnıñ Tatarstan yäşläre gazetasına yazğan xatında mondıy sorawlar bar:

Bez şanlı da, faciğale dä tarixıbız bitlärenä närsä yazarbız? Tatar millätenä ağulı cim sibüçe qullarğa suğa alırbızmı?

Avtornıñ küñelendä älege sorawlarnıñ tuu säbäbe: urıs millätennän bulmağan xalıqlarğa, ä tatarlarğa bigeräk tä, basımnıñ könnän-kön köçäyüe. Yazmasında avtor bolay dip fiker yörtä:

Küp ğasırlar elek tatar milläten ayırırğa, ber-bersenä qarşı quyarğa dip suğılğan çöyne tağın da batıra başladılar. Mäskäw türäläreneñ keräşen tatarları turında «qayğırtularına» ışanu balalarça berqatlılıq bulır ide, çönki Rusiädä bezneñ xalıqqa buşlay sır barı tik täbädä genä. Häm, ägär dä bezneñ qardäşlärebez tatar digän isemnän çitläşsälär, urıs milläte arasında bik tiz erep yuqqa çığaçaqlar.

Mädäni comğa gazetasınıñ 15 mart sanında Tömän şähärennän Azat Säğıtovnıñ «Bülgälänep yatar çaq tügel» dip isemlängän yazması da tatar xalqın berdämlekkä öndi. Avtor Tömän ölkäsendäge qardäşlärebezneñ milli ruxtağı tormışı, kön-küreşe turında yaza. Millätne berläşterü öçen armıy-talmıy, fidaqärlärçä eşläwçe millättäşlärebez dä baytaq ikän Tömän ölkäsendä. Şularnıñ berse ziräk häm millät canlı ğalimä Xänisä xanım Alişina. Qayberäwlär haman, bez – seber tatarları, sez – Qazan tatarları, dip täqrarlağan çaqta, abruylı bu xanım millätneñ kiläçäge turında uylanıp menä närsä di:

Büleneşep yatar çaq tügel. Ägär bez berdäm bulsaq qına, bez köçle bulırbız, bezneñ eşlärebez alğa barır. Büleneşep, tarqalıp betäbez ikän, millät bette digän süz.

www.intertat.ru elektron gazetasınıñ 14 mart sanında Mädinä Nurullanıñ «Saq bulığız, millättäşlär: millätne ağulılar!» dip isemlängän yazması urnaştırılğan ide. Älege yazmadan añlaşılğança, Tömän ölkäsenä ğinwar ayında Rusiä Federatsiäseneñ Milletler eşläre buyınça ministrı Vladimir Zorin bulıp kitken. Zorin äfände birede yäşäwçe tatarlarnı 2002 yılğı xalıq sanın alğanda ayırım xalıq -- Seber tatarları bulıp terkälergä öndägän. Reestrğa kertäbez, aqça bülep biräbez, problemalarıgıznı çişärgä bulışabız, dip tä ışandırğan bulğan. Menä şulay qul quşırıp utırsaq, - dip yaza avtor, Mädinä Nurulla, - bezne dä kilep bülgäläp bеtеrülärе bik mömkin. Yörerbez annan sоñ min - Qazan tatarı, min - Şälе tatarı, ä min - Arça tatarı dip...

Watanım Tatarstan gazetasınıñ comğa sanında tarixçı-eztabar Äxät Sadrievnıñ «Seberdä yaqtaşlarıbız eze» dip isemlängän külämle yazması dönya kürde. Älege materialda avtor Seber yaqlarında yäşäwçe tanılğan millättäşlärebez turında yaza. Avtor qardäşlärebezneñ tuğan cirennän yıraq yäşäwlärenä dä qaramastan, alarnıñ urtaq sıyfatlarıbıznı yuğaltmawlarına iğtibar itä. Şul uq qunaqçılıq, yaqtı yöz, açıq çıray, xörmät. Ä iñ möhime – här yortta, fatirda tatar cırı yañğırıy.

50 million yıl elek bügenge Başqortostan cirenä çit planeta wäkilläre kilep kitkän. Häm älege fikergä Başqortostan däwlät universitetı ğalimnäre kilgän, - dip yazıp çıqtı pänceşämbe sanında Tatarstan yäşläre gazetası Izvestia.ru İnternet säxifäse mäğlümätenä nigezlänep. Çandar awılı tiräsendä ütkärelgän qazu eşläre waqıtında ğalimnär serle taş kisägenä tap bulğannar. Tikşerü näticäläre kürsätkänçä, - diyelä älege yazmada, - bu borınğı Başqortostannıñ qartası imeş. Belgeçlär älege qartağa töşerelgän şartlı bilgelärne barı tik kosmostan ğına küzätergä mömkin dilär ikän.

Mädäni comğa gazetası 15 mart sanında «Serläremne siña ğına söylim» baş isem astında uquçılarğa Razil Wälievnıñ yazuçı Mirğaziän Yunıs belän äñgämäsen täqdim itkän. Äñgämä barışında uquçılarğa Mirğaziän ağanıñ däwlätçelekkä, tatar millätenä bulğan qaraşlları açıla.

Uzğan atnada Mäğärif jurnalınıñ çirattağı ikençe sanı uquçılarğa barıp ireşte. Jurnalnıñ älege sanında uqıtuçılar, ğalimnär, tärbiäçelär öçen genä tügel, ğomümän, ğadi uquçı, äti-änilär öçen tuğan tel häm ädäbiät, tarix häm tärbiä alımnarı turında şaqtıy qızıqlı, mawıqtırğıç häm faydalı yazmalar urın alğan.

Tatar matbuğatınıñ xäzerge awır xälenä jurnalistlar oftana, ä alarğa qarap uquçı borçıla. Tatar matbuğatına üz qaraşın belderep yazğan Qazannan Xalit İldäşneñ fikeren radiotıñlawçılarğa da citkeräse kilä:

Soñğı waqıtta tatar telendäge gazeta häm jurnallarnıñ tirajı bik nıq kimede. Matbuğatta nindider torğınlıq çorı başlandı. Monıñ säbäbe berniçä. Berençedän, tatarça gazetalar ayırım ber zäwıqlı uquçılarğa küz totıp eş itmilär. Alar kiñ qatlaw uquçığa yararğa tırışıp azaplanalar. Bu mömkin eş tügel. İke quyan artınnan qusañ, bersen dä totıp bulmıy. Här gazetanıñ üz yöze bulırğa tieş. İkençedän, tatar gazetalarında elegeräk «şäxsi fiker» digän baş astında üzgä fikerle yazmalarnı yış kürergä mömkin ide. Xäzer alarğa da urın betep bara. Qayber gazeta-jurnallar maqtaw taqtasına oxşap qaldı. Citäkçelär turında maqtawlı yazmalar bastıru faydalı eş tä bit, läkin üzeñ utırğan botaqqa balta çabuğa tiñ.

Qazannan Xalit İldäşneñ bu fikerläre Tatarstan yäşläre gazetasınıñ pänceşämbe sanında dönya kürde. Çınnan da älege fikerlärgä qayber möxärrirlärneñ qolaq saluları häm eşendä qullanuları zıyanğa iltmäs. Çit fikerlärgä urın qaldırmıy, niçek eşlärgä kiräklegen min üzem beläm dip baş çöep yörüçe möxärrirlär waqıtı tügel xäzer. Gazetanı uquçılar belän bergä, alarnıñ fikerlären öyränep, ayırım qatlaw öçen tügel, ä küpsanlı uquçılarnıñ mänfäğätlären qayğırtıp çığarırğa kiräk.

«Azatlıq» radiosı öçen atnalıq matbuğatqa küzätüne Rawil Saqmarov äzerläde
XS
SM
MD
LG