Uzğan yıl Вечерняя Казань gazetası mäktäplärdä tatar tele rus telenä qarağanda kübräk uqıtıla dip, mäktäplärdä tatar tele däreslären kimetü maqsatında kampaniä alıp barılğan ide. Yurist Xapugin xätta ulınıñ xoquqları bozıla diep Mäğärif ministrlığı belän sudlaşıp ta yörgän ide. Tatarstan yäşläre gazetası jurnalistı Liliä Sönğatullinanıñ gazetanıñ 26 mart sanında mäktäplärdä rus balalarına tatar telen uqıtu mäsäläsen öyrängän «Tipkäläw» dip isemlängän mäqäläse basılıp çıqtı. Mäsäläne nigezenä töşenep öyränä torğaç tübändäge döreslek açıqlanğan. Älege problemanı tatar telen öyränergä telämägän balalarnıñ äti-äniläre tudırğan ikän. Dörestä bolay: plan buyınça tatar telenä qarağan 6 däres isäbenä tatar tele dä, ädäbiätı da kertelgän, ä rus telennän balalarğa ğomümän 7 däres kerä. Çınbarlıqta, tatar tele ber säğätkä kimsetelgän bulıp çığa. Rus balalarınıñ tatar telen öyränergä omtılmawlarına avtor üze mondıy fikerdä tora:
Konstitutsiäbez qanunnarı buyınça däwlät telläre bertigez uqılırğa tieş bulsa da, kemnärneñ der moña qarşı çığuın ğomergä añlamadım. Üzläşteregä, öyränergä awır disäñ inde, tatar keşese üzenä çit tel isäplängän rus telendä menä digän itep aralaşa. Qayçaq ruslarnıñ üzlärennän dä äybäträk belä äle. Säbäp şunda bulsa, tatar telenä qarşılar üzläreneñ moqıtlığı, naçar xätere astına qul quyalar bulıp çığa.
Bu urında Вечерняя Казань gazetasında basılıp çıqqan ber fikerne misalğa kitersäk urınlı bulır: «Balalarına tatar telen uqıtmasqa tırışıp yörüçelärneñ bäläse - alarnıñ sivilizatsiälelek däräcäseneñ tübänlegendä. Östämä tel belü keşene bayıta ğına bit. Härberebez üzebezneñ tuğan telne genä öyränep utırsaq, xalıqara mönäsäbätlärneñ nığuına kitermäs ul.»
Şähri Qazan gazetasınıñ 27 mart sanında yazuçı, şağir Äxmät Ğädelneñ xalıq sanın alu häm tatar yazuın latin imlasına küçerü mäsälälärenä qağılğan fikerläre radiotıñlawçılar küñelenä dä xuş kiler:
Latinğa küçmäsäk, betäbez! Xäref kenä dimägez, ul – tel açqıçı, millätne saqlawçı faktor. Tatarnı cidegä bülü – şovinistik säyäsi ğämäl, monı tuqtatmasaq, respublikabıznı da, millätebezne dä tarqataçaqlar.
Mädäni comğa gazetası xäbär itüençä Qazanda ber törkem zıyalı, ğalim, jurnalistlar tatar telen ğamälgä quyuğa kiñ cämäğätçelekne cälep itü, tatar telen öyränü metodikaların qamilläşterü, fän, mäğärif, matbuğat xezmätkärläreneñ icadi mömkinleklären tuplaw, çit tel tirälegendä tuğan telne qullanu üzençäleklären öyränü, küptellelek şartlarında tatar teleneñ ähämiäten kütärü, zamança mäğlümat texnologiäsendä, İnterent sistemasında tatar telen kiñräk qullanu, latin yazuın öyränü maqsatlarınnan tatar tele duslarınıñ «Älif» digän yaña ictimağıy oyışma buldırğannar.
Watanım Tatarstan gazetasınıñ 27 mart sanında Irınbur ölkäse, Soroçinski şähärennän D.Rafikov xäbär itüençä, Sember ölkäseneñ «Tuğan tel» tatar-başqort ictimağıy xäräkäte üzeneñ küptän tügel ütkän qorıltayında, Mäskäwneñ bügen ütkärä torğan milli säyäsäten ğäyepläp, tatar xalqına möräcäğät qabul itkän. Anda mondıy süzlär bar:
Tatarnı bülgäläw kemgä häm nigä kiräk ikänen añlar öçen älläni baş watası yuq inde, tuğannar. Tarix şahit: tatarnı bülgäläwlär küp buldı. Bu yulı qaldıq-postıq tatarnı da bülgälärgä yul birmik! Uyaw bulıyq! Bez – tatarlar! Barı tik tatarlar ğına!
Tatar xalqınıñ yazmışı turında fiker yörtkändä, radiotıñlawçılarnıñ iğtibarın tarix fännäre doktorı Damir İsxaqovnıñ Звезда Поволжья gazetasınıñ soñğı sanında näşer itelgän yazmasına yünältmiçä mömkin tügel. Avtor xäzerge waqıtta möselman dönyasınıñ, şul isäptän tatar milläteneñ dä xaläten açıp birä.
Milli mäsälägä häm kiläçäk xalıq sanın aluğa bağışlanğan tağın ber yazmağa iğtibar itik. Звезда Поволжья gazetası şuşı atna sanında Başqortostanda yäşäwçe suğış häm xezmät veterannarınıñ kiñ cämäğätçelekkä möräcäğäten bastırıp çığardı. Älege möräcäğättä Başqortostan Respublikasında näşer itelä torğan matbuğat bitlärendä milli säyäsät al töslärdä genä kürsätelügä qaramastan, astırtın räweştä tatarlarnı başqortlaştıru säyäsäte alıp barıluı turında äytelä. Bu säyäsђt 1979 yılğı xalıq sanın alu waqıtında uq başlanğan ikän inde. Ul waqıtta Başqortostannıñ Baltaç rayonında ğına da 28 tatar awılı başqort awılına äylängän, ä tatarlar küpläp başqortlaştırılğan. Möräcäğättä, şulay uq, milli xoquqlar belän başqortlarnıñ ğına qullanuı turında äytelä häm Baltaç rayonı nigezendä misal kiterelä. Başqortostannıñ Baltaç rayonında 82 % xalıq tatar telle buluğa da qaramastan, rayonda uqu tatar telendä alıp barıla torğan ber genä mäktäp tä yuq ikän. Älege möräcäğätneñ avtorları şulay uq Başqortostanda 22 % täşkil itkän başqort xalqın, san yağınnan respublikada yäşäwçe barlıq xalıqnıñ yartısınnan küberäk itügä omtılışnı küpmillätle respublikanı yaxşığa kiterüenä bik nıq şiklänälär.
Ğadättägeçä Восточный экспресс gazetası «Tatar ğasırı» digän rubrikasın çığarıp kilä. Bu atna sanında älege rubrika Mordva Respublikasında ğomer kiçerüçe millättäşlärebezgä bağışlanğan. Uquçılar Mordva tatarlarınıñ kilep çığu tarixı belän tanışa alalar. Şulay uq bu rubrika astında Mordva Respublikası başlığı kiñäşçese, mäçet häm tatar gazetasına nigez salğan Şamil Bikmaev belän äñgämä basılıp çıqqan.
Республика Татарстан gazetası qabat İnterenet çeltärendä milli domen açu mäsäläsen kütärä. Bu yulı älege gazeta bitlärendä Tatarstan Respublikasınıñ informatika problemaları İnstitutı xezmätkäre Färid Zahidullin İnternet çeltärendä Tatarstannıñ milli domenın açu mäsäläsen açıqlıy. Anıñ yazuınça, monıñ öçen tübändäge şartlarnıñ ütälüe möhim: milli telneñ älege zonada yaqlanıluı häm qullanılışta buluı, däwlätneñ teläge häm omtılışı, millätneñ intellektual' potensialı, sotsial'-texnik ölgereşe, tarixi-mädäni warisı häm xalıqnıñ tarixi üseş perspektivaları buluı. Avtor şulay uq «Tatarstan Respublikası xalıqları telläre turındağı» qanun nigezendä ğadi qullanuçı üzeneñ ana telendä kompyuterda eşli alırğa xoquqlı dip sanıy.
Uzğan atnada Qazan utları jurnalınıñ çirattağı 3-nçe sanın uquçılar qullarına aldılar. May ayında jurnalınıñ berençe sanı çığuğa 80 yıl tula. Şul uñaydan bu sanda kürenekle şäxeslärebez üz yazmışları häm jurnal turındağı istäleklär belän urtaqlaşa. Bu sanda äle küptän tügel genä fani dönyadan baqıyğa küçkän kürenekle ädip Ayaz Ğiläcev (bu anıñ isän çağında jurnalğa birgän soñğı yazması), rässam Äsxät Fätxetdinov häm texnik fännär doktorı, Tatarstan Aqsaqallar şurası räise Äxmät Ğaliev istälekläre urnaştırılğan. Şulay uq kürenekle tatar ädibe häm cämäğät eşleklese Ğalimcan İbrahimovnıñ tormış yulın yaqtırtqan Sufian Povarisovnıñ «Ocmaxqa ber adım» romanınıñ azağı birelgän. Monnan tış, «Tatar xikäyäläre xäzinäsennän» säxifäsendä Ğomär Ğalineñ «Xaris Sattarov» isemle xikäyäse dönya kürgän. İnde berniçä yıl jurnal Qörän Kärimneñ tatar telenä tärcemäsen täqdim itep kilä. Bu sanda «Xac», «Mö’minnär» häm «Nur» süräläre basılğan.
Küzätüneñ azağında Mädäni comğa gazetasında basılıp çıqqan Fähim Fäsxetdinovnıñ «Bezneñ uramnıñ serläre» dip isemlängän mäqäläsennän ber özek kiteräse kilä. Avtor xalıqnıñ mädäni häm eçke xaläte turında fiker yörtep bolay yaza:
Küptän tügel min ber tanışım, yazuçı dustım belän söyläşep tordım. Ul bolay dide: «Xäzer matbuğatta qara çor başlandı, dönyadan qaralıq ezläw, yaman xällär xaqında sensatsion xäbärlär birü bäräbärenä uquçı ezläw şul däräcägä citte ki, qayçaq keşe qayğısınnan täm tabalar kebek toyıla başlıy. Kemneder atqannar, kemder urlaşqan, kemder üz-üzenä qul salğan, qaydadır qan qoyılğan… Maturlıq turında yazırğa kiräk, qurqınıç xällär turında tügel».
Fähim Fäsxetdinov yazğan älege süzlärne Tatarstanda näşer itelä torğan matbuğat möxärrirläre üzlärenä kiñäş itep qabul itsen ide. Tatar milläte, anıñ bügengese häm kiläçäge turında qayğırtıp yazğan mäqälälär yışraq bulsın ide matbuğat bitlärendä. Tınıçlıq, duslıq häm maturlıq turında...
«Aazatlıq» radiosı öçen atnalıq matbuğatqa küzätüne Rawil Saqmarov äzerläde
Konstitutsiäbez qanunnarı buyınça däwlät telläre bertigez uqılırğa tieş bulsa da, kemnärneñ der moña qarşı çığuın ğomergä añlamadım. Üzläşteregä, öyränergä awır disäñ inde, tatar keşese üzenä çit tel isäplängän rus telendä menä digän itep aralaşa. Qayçaq ruslarnıñ üzlärennän dä äybäträk belä äle. Säbäp şunda bulsa, tatar telenä qarşılar üzläreneñ moqıtlığı, naçar xätere astına qul quyalar bulıp çığa.
Bu urında Вечерняя Казань gazetasında basılıp çıqqan ber fikerne misalğa kitersäk urınlı bulır: «Balalarına tatar telen uqıtmasqa tırışıp yörüçelärneñ bäläse - alarnıñ sivilizatsiälelek däräcäseneñ tübänlegendä. Östämä tel belü keşene bayıta ğına bit. Härberebez üzebezneñ tuğan telne genä öyränep utırsaq, xalıqara mönäsäbätlärneñ nığuına kitermäs ul.»
Şähri Qazan gazetasınıñ 27 mart sanında yazuçı, şağir Äxmät Ğädelneñ xalıq sanın alu häm tatar yazuın latin imlasına küçerü mäsälälärenä qağılğan fikerläre radiotıñlawçılar küñelenä dä xuş kiler:
Latinğa küçmäsäk, betäbez! Xäref kenä dimägez, ul – tel açqıçı, millätne saqlawçı faktor. Tatarnı cidegä bülü – şovinistik säyäsi ğämäl, monı tuqtatmasaq, respublikabıznı da, millätebezne dä tarqataçaqlar.
Mädäni comğa gazetası xäbär itüençä Qazanda ber törkem zıyalı, ğalim, jurnalistlar tatar telen ğamälgä quyuğa kiñ cämäğätçelekne cälep itü, tatar telen öyränü metodikaların qamilläşterü, fän, mäğärif, matbuğat xezmätkärläreneñ icadi mömkinleklären tuplaw, çit tel tirälegendä tuğan telne qullanu üzençäleklären öyränü, küptellelek şartlarında tatar teleneñ ähämiäten kütärü, zamança mäğlümat texnologiäsendä, İnterent sistemasında tatar telen kiñräk qullanu, latin yazuın öyränü maqsatlarınnan tatar tele duslarınıñ «Älif» digän yaña ictimağıy oyışma buldırğannar.
Watanım Tatarstan gazetasınıñ 27 mart sanında Irınbur ölkäse, Soroçinski şähärennän D.Rafikov xäbär itüençä, Sember ölkäseneñ «Tuğan tel» tatar-başqort ictimağıy xäräkäte üzeneñ küptän tügel ütkän qorıltayında, Mäskäwneñ bügen ütkärä torğan milli säyäsäten ğäyepläp, tatar xalqına möräcäğät qabul itkän. Anda mondıy süzlär bar:
Tatarnı bülgäläw kemgä häm nigä kiräk ikänen añlar öçen älläni baş watası yuq inde, tuğannar. Tarix şahit: tatarnı bülgäläwlär küp buldı. Bu yulı qaldıq-postıq tatarnı da bülgälärgä yul birmik! Uyaw bulıyq! Bez – tatarlar! Barı tik tatarlar ğına!
Tatar xalqınıñ yazmışı turında fiker yörtkändä, radiotıñlawçılarnıñ iğtibarın tarix fännäre doktorı Damir İsxaqovnıñ Звезда Поволжья gazetasınıñ soñğı sanında näşer itelgän yazmasına yünältmiçä mömkin tügel. Avtor xäzerge waqıtta möselman dönyasınıñ, şul isäptän tatar milläteneñ dä xaläten açıp birä.
Milli mäsälägä häm kiläçäk xalıq sanın aluğa bağışlanğan tağın ber yazmağa iğtibar itik. Звезда Поволжья gazetası şuşı atna sanında Başqortostanda yäşäwçe suğış häm xezmät veterannarınıñ kiñ cämäğätçelekkä möräcäğäten bastırıp çığardı. Älege möräcäğättä Başqortostan Respublikasında näşer itelä torğan matbuğat bitlärendä milli säyäsät al töslärdä genä kürsätelügä qaramastan, astırtın räweştä tatarlarnı başqortlaştıru säyäsäte alıp barıluı turında äytelä. Bu säyäsђt 1979 yılğı xalıq sanın alu waqıtında uq başlanğan ikän inde. Ul waqıtta Başqortostannıñ Baltaç rayonında ğına da 28 tatar awılı başqort awılına äylängän, ä tatarlar küpläp başqortlaştırılğan. Möräcäğättä, şulay uq, milli xoquqlar belän başqortlarnıñ ğına qullanuı turında äytelä häm Baltaç rayonı nigezendä misal kiterelä. Başqortostannıñ Baltaç rayonında 82 % xalıq tatar telle buluğa da qaramastan, rayonda uqu tatar telendä alıp barıla torğan ber genä mäktäp tä yuq ikän. Älege möräcäğätneñ avtorları şulay uq Başqortostanda 22 % täşkil itkän başqort xalqın, san yağınnan respublikada yäşäwçe barlıq xalıqnıñ yartısınnan küberäk itügä omtılışnı küpmillätle respublikanı yaxşığa kiterüenä bik nıq şiklänälär.
Ğadättägeçä Восточный экспресс gazetası «Tatar ğasırı» digän rubrikasın çığarıp kilä. Bu atna sanında älege rubrika Mordva Respublikasında ğomer kiçerüçe millättäşlärebezgä bağışlanğan. Uquçılar Mordva tatarlarınıñ kilep çığu tarixı belän tanışa alalar. Şulay uq bu rubrika astında Mordva Respublikası başlığı kiñäşçese, mäçet häm tatar gazetasına nigez salğan Şamil Bikmaev belän äñgämä basılıp çıqqan.
Республика Татарстан gazetası qabat İnterenet çeltärendä milli domen açu mäsäläsen kütärä. Bu yulı älege gazeta bitlärendä Tatarstan Respublikasınıñ informatika problemaları İnstitutı xezmätkäre Färid Zahidullin İnternet çeltärendä Tatarstannıñ milli domenın açu mäsäläsen açıqlıy. Anıñ yazuınça, monıñ öçen tübändäge şartlarnıñ ütälüe möhim: milli telneñ älege zonada yaqlanıluı häm qullanılışta buluı, däwlätneñ teläge häm omtılışı, millätneñ intellektual' potensialı, sotsial'-texnik ölgereşe, tarixi-mädäni warisı häm xalıqnıñ tarixi üseş perspektivaları buluı. Avtor şulay uq «Tatarstan Respublikası xalıqları telläre turındağı» qanun nigezendä ğadi qullanuçı üzeneñ ana telendä kompyuterda eşli alırğa xoquqlı dip sanıy.
Uzğan atnada Qazan utları jurnalınıñ çirattağı 3-nçe sanın uquçılar qullarına aldılar. May ayında jurnalınıñ berençe sanı çığuğa 80 yıl tula. Şul uñaydan bu sanda kürenekle şäxeslärebez üz yazmışları häm jurnal turındağı istäleklär belän urtaqlaşa. Bu sanda äle küptän tügel genä fani dönyadan baqıyğa küçkän kürenekle ädip Ayaz Ğiläcev (bu anıñ isän çağında jurnalğa birgän soñğı yazması), rässam Äsxät Fätxetdinov häm texnik fännär doktorı, Tatarstan Aqsaqallar şurası räise Äxmät Ğaliev istälekläre urnaştırılğan. Şulay uq kürenekle tatar ädibe häm cämäğät eşleklese Ğalimcan İbrahimovnıñ tormış yulın yaqtırtqan Sufian Povarisovnıñ «Ocmaxqa ber adım» romanınıñ azağı birelgän. Monnan tış, «Tatar xikäyäläre xäzinäsennän» säxifäsendä Ğomär Ğalineñ «Xaris Sattarov» isemle xikäyäse dönya kürgän. İnde berniçä yıl jurnal Qörän Kärimneñ tatar telenä tärcemäsen täqdim itep kilä. Bu sanda «Xac», «Mö’minnär» häm «Nur» süräläre basılğan.
Küzätüneñ azağında Mädäni comğa gazetasında basılıp çıqqan Fähim Fäsxetdinovnıñ «Bezneñ uramnıñ serläre» dip isemlängän mäqäläsennän ber özek kiteräse kilä. Avtor xalıqnıñ mädäni häm eçke xaläte turında fiker yörtep bolay yaza:
Küptän tügel min ber tanışım, yazuçı dustım belän söyläşep tordım. Ul bolay dide: «Xäzer matbuğatta qara çor başlandı, dönyadan qaralıq ezläw, yaman xällär xaqında sensatsion xäbärlär birü bäräbärenä uquçı ezläw şul däräcägä citte ki, qayçaq keşe qayğısınnan täm tabalar kebek toyıla başlıy. Kemneder atqannar, kemder urlaşqan, kemder üz-üzenä qul salğan, qaydadır qan qoyılğan… Maturlıq turında yazırğa kiräk, qurqınıç xällär turında tügel».
Fähim Fäsxetdinov yazğan älege süzlärne Tatarstanda näşer itelä torğan matbuğat möxärrirläre üzlärenä kiñäş itep qabul itsen ide. Tatar milläte, anıñ bügengese häm kiläçäge turında qayğırtıp yazğan mäqälälär yışraq bulsın ide matbuğat bitlärendä. Tınıçlıq, duslıq häm maturlıq turında...
«Aazatlıq» radiosı öçen atnalıq matbuğatqa küzätüne Rawil Saqmarov äzerläde