Rusiädäge ictimaği-säyäsi tormışnıñ töp waqiğäse, prezident Vladimir Putinneñ, Rusiä Federal’ Mäcleseneñ palataları qarşında, yıllıq yullama belän çığış yasawı buldı. Bıyıl şuşı çığış elekkelärenä qarağanda soñraq bäyän itelde, häm anı äzerläw ser belän qaplanğan ide. Putin yullamasındağı qayber urınnarğa Kärim Kamal tuqtalıp kitä.
Amerikan prezidentlarına iärep, yıllıq yullama belän bar millät qarşına çığu Rusiägä Boris Yeltsin zamannarında kilgän ide, ilneñ ikençe prezidentı Putin Federal’ Mäcles mönbärenä şul maqsatta inde öçençe märtäbä kütärelä. Bıltırğı çığışında ul Rusiäne mullıqqa bernindi revolütsiä yäisä kontrrevolütsiäsez alıp barunı wäğdä itkän ide, şuña kürä dä ütep kitkän yıl, xalıq arasında abruyı zur bulğan Putinnän xälitkeç iqtisadi reformalar kötü belän uzdı, läkin bu ömetlär, salım reformasın iskä almağanda, haman da aqlanmadı. Kiresençä, qayber ölkälärdä, misal öçen, büdjet qoru mäs’äläsendä artqa kitülär dä küzätelde. Salımnarnıñ zur öleşe xäzer federal’ üzäkkä kitep bara, häm yış qına anda, üzäkneñ çamadan tış aqça ixtiacı buluwı säbäple, yuğala da. Şuña kürä, salım reformasın ütkärü dä asılda Mäskäw türälärenä genä faydağa bulıp çığa.
Putinnıñ bıyılğı yullamasında da iğtibarnı, federal’ üzäkneñ aldağı yılda töbäklär belän mönäsäbätlären niçek qorırğa cıyınuwı turındağı fikerlär cälep itä. Häm anda şaqtıy qızıqlı urınnar bar. Rusiä prezidentı, bıltır federal’ okruglarnı qoru tögällände, häm näticädä federal’ xakimiat töbäklärgä yaqınydı dip belderde. Qayber töbäk citäkçeläre, bigräk tä federal’ okruglarğa qarşı buluwın elektän ük belderep kilgännäre, xakimiat bağanasın qoru eşe tämamlanğaç, alarnıñ kiräge qalmayaçaq häm prezident alarnı beteräçäk dip ömetlängän ide. Ä ul isä kiresençä, okruglarğa xäzer, kontrol’ häm kadrlar mäs’äläsenä qarağan qayber federal’ wazifalarnı küçerergä kiräk dip belderä. Läkin Rusiä Konstitutsiäsendä federal’ okrug digän töşençä yuq, häm şulay itep, Konstitutsiä häm xoquq turında söylärgä yaratqan, häm äle töbäklärne dä moña öyrätkän Rusiä prezidentı üze, Konstitutsiägä qarşı kilgän täqdimnär belän çığa. Töbäklärneñ xoquqların qısuda zur aktivlıq kürsätkän Konstitutsiä mäxkämäse moña iğtibar itärme, bilgesez, itüwe ikele, ul inde küptän, Mäskäwdäge federal’ üzäk yağın aldı häm monı bik yäşerergä cıyınmıy da.
Prezident Putin üz çığışında, Mäskäwneñ töbäklär belän kileşülär tözü säyäsäten dä telgä aldı, moña çığışta şaqtıy urın bağışlanğan ide. Anıñ fikerençä, Konstitutsiädä qaralğan şuşı xoquqi tärtip, zamanında üzen aqlağan, läkin xäzer bu, törle töbäklär arasında tigezsezlek tudıruğa kiterä. Älege wäzğiat üz çiratında, törle töbäklärdä yäşägän xalıqnıñ da tigez xoquqlığında çağıla dip belderä Putin. Prezidentnıñ tel tebennän añlaşılğança, ul, kileşülär qayber taraflarğa nindider östenleklär birä digän fikerdä tora. Asılda isä kileşülär nigezendä qayber töbäklär, Mäskäwdäge üzäk xökümät üzenä tartıp alğan wäkalätlärne öleşçä qaytara ğına, häm bu Rusiädä federatsiäneñ xaqiqi bulmawın, anıñ süzdä genä federatsiä dip ataluwın kürsätä. Läkin Putin federal’ üzäkneñ kileşülärgä qarşı eş alıp baraçağına işarä itä, häm şundıy 42 kileşüdän 28-e inde ğämäldän çığarıldı dip belderä.
Berük waqıtta ul, Rusiä kebek däwlättä, qayber töbäklär belän ayırım kileşülär tözü ixtimalın qaldıra, häm biredä, älbättä, Tatarstan häm Çeçnä kebek möstäqil fikerle däwlätlär küz aldında totıla diärgä bula. Läkin Mäskäw moña ber şart belän genä barırğa riza – andıy kileşülär Federal’ Mäcles tarafınnan, yäğni qanun belän raslanırğa tieş. Biredä, Tatarstannıñ federatsiädäge ayırım statusın berketü öçen xoquqi yul qaldırıla ala, gärçä, azraq sanlı millätlärneñ yazmışına ise kitmägän, häm faşistik qaraşlar nığığan Rusiädä moña ireşü bik qatlawlı bulaçaq.
Kärim Kamal, Azatlıq radiosı, Praha
Amerikan prezidentlarına iärep, yıllıq yullama belän bar millät qarşına çığu Rusiägä Boris Yeltsin zamannarında kilgän ide, ilneñ ikençe prezidentı Putin Federal’ Mäcles mönbärenä şul maqsatta inde öçençe märtäbä kütärelä. Bıltırğı çığışında ul Rusiäne mullıqqa bernindi revolütsiä yäisä kontrrevolütsiäsez alıp barunı wäğdä itkän ide, şuña kürä dä ütep kitkän yıl, xalıq arasında abruyı zur bulğan Putinnän xälitkeç iqtisadi reformalar kötü belän uzdı, läkin bu ömetlär, salım reformasın iskä almağanda, haman da aqlanmadı. Kiresençä, qayber ölkälärdä, misal öçen, büdjet qoru mäs’äläsendä artqa kitülär dä küzätelde. Salımnarnıñ zur öleşe xäzer federal’ üzäkkä kitep bara, häm yış qına anda, üzäkneñ çamadan tış aqça ixtiacı buluwı säbäple, yuğala da. Şuña kürä, salım reformasın ütkärü dä asılda Mäskäw türälärenä genä faydağa bulıp çığa.
Putinnıñ bıyılğı yullamasında da iğtibarnı, federal’ üzäkneñ aldağı yılda töbäklär belän mönäsäbätlären niçek qorırğa cıyınuwı turındağı fikerlär cälep itä. Häm anda şaqtıy qızıqlı urınnar bar. Rusiä prezidentı, bıltır federal’ okruglarnı qoru tögällände, häm näticädä federal’ xakimiat töbäklärgä yaqınydı dip belderde. Qayber töbäk citäkçeläre, bigräk tä federal’ okruglarğa qarşı buluwın elektän ük belderep kilgännäre, xakimiat bağanasın qoru eşe tämamlanğaç, alarnıñ kiräge qalmayaçaq häm prezident alarnı beteräçäk dip ömetlängän ide. Ä ul isä kiresençä, okruglarğa xäzer, kontrol’ häm kadrlar mäs’äläsenä qarağan qayber federal’ wazifalarnı küçerergä kiräk dip belderä. Läkin Rusiä Konstitutsiäsendä federal’ okrug digän töşençä yuq, häm şulay itep, Konstitutsiä häm xoquq turında söylärgä yaratqan, häm äle töbäklärne dä moña öyrätkän Rusiä prezidentı üze, Konstitutsiägä qarşı kilgän täqdimnär belän çığa. Töbäklärneñ xoquqların qısuda zur aktivlıq kürsätkän Konstitutsiä mäxkämäse moña iğtibar itärme, bilgesez, itüwe ikele, ul inde küptän, Mäskäwdäge federal’ üzäk yağın aldı häm monı bik yäşerergä cıyınmıy da.
Prezident Putin üz çığışında, Mäskäwneñ töbäklär belän kileşülär tözü säyäsäten dä telgä aldı, moña çığışta şaqtıy urın bağışlanğan ide. Anıñ fikerençä, Konstitutsiädä qaralğan şuşı xoquqi tärtip, zamanında üzen aqlağan, läkin xäzer bu, törle töbäklär arasında tigezsezlek tudıruğa kiterä. Älege wäzğiat üz çiratında, törle töbäklärdä yäşägän xalıqnıñ da tigez xoquqlığında çağıla dip belderä Putin. Prezidentnıñ tel tebennän añlaşılğança, ul, kileşülär qayber taraflarğa nindider östenleklär birä digän fikerdä tora. Asılda isä kileşülär nigezendä qayber töbäklär, Mäskäwdäge üzäk xökümät üzenä tartıp alğan wäkalätlärne öleşçä qaytara ğına, häm bu Rusiädä federatsiäneñ xaqiqi bulmawın, anıñ süzdä genä federatsiä dip ataluwın kürsätä. Läkin Putin federal’ üzäkneñ kileşülärgä qarşı eş alıp baraçağına işarä itä, häm şundıy 42 kileşüdän 28-e inde ğämäldän çığarıldı dip belderä.
Berük waqıtta ul, Rusiä kebek däwlättä, qayber töbäklär belän ayırım kileşülär tözü ixtimalın qaldıra, häm biredä, älbättä, Tatarstan häm Çeçnä kebek möstäqil fikerle däwlätlär küz aldında totıla diärgä bula. Läkin Mäskäw moña ber şart belän genä barırğa riza – andıy kileşülär Federal’ Mäcles tarafınnan, yäğni qanun belän raslanırğa tieş. Biredä, Tatarstannıñ federatsiädäge ayırım statusın berketü öçen xoquqi yul qaldırıla ala, gärçä, azraq sanlı millätlärneñ yazmışına ise kitmägän, häm faşistik qaraşlar nığığan Rusiädä moña ireşü bik qatlawlı bulaçaq.
Kärim Kamal, Azatlıq radiosı, Praha