Tuqay häm Konstitutsiä. Şuşı ike tema, bu atna matbuğatında berençelekne alıp tordı. “Tuqaynıñ tuğan köne», «Dönyada Tuqay könnäre», «Tuqay däresläre» häm başqa şundıy baş isemnär matbuğat bitlären bizäp tordı.
Mädäni comğa gazetasınıñ yaña sanı Tuqay süzläre belän açılıp kitä. Zur xäreflär belän yazılğan:
«İ Qazan!, Därtle Qazan!, Moñlı Qazan!, Nurlı Qazan!»
digän yullar belän ber rättän, gazetanıñ berençe bitendä Tuqaynıñ süräte dä basıldı.
Tuqaynıñ tuğan köne ul äle şiğriät, tuğan tel bäyräme dä. Mädäni comğa gazetasında Ğamil Abzal, Rinat Xaris, İldar Yuziev, Ravil Fäyzullin, Lena Şağircan, Zölfät, Äxmät Räşitneñ Tuqay, anıñ mirası, millät häm tel yazmışı turında şiğri yulları dönya kürde. Tuqay süzlären başisem itep saylağan «İ tuğan tel…» quşımtası da şağirneñ tuğan könen bilgelämiçä qalmıy. Başqa basmalardan ayırmalı bularaq, bu quşımtada häzerge zaman cämäğät eşlekleläreneñ çığışların ğına tügel, Tuqay zamandaşlırınıñ fikerlären dä uqıp buldı.
«Yärdämeñ berlän sineñ» digän baş astında «böek şağir häm ana telebez» temasına Fatix Ämirxan, Ğali Räxim, Fatıx Säyfi-Qazanlı, Cämal Wälidi, Ğabdraxman Säğdi, Şihap Ramazanovnıñ çığışları belän tanışu mömkinlege buldı.
Camal Wälidi mäsälän mondıy fikerlär yazıp qaldırğan:
«… Tuqaynıñ iñ söydergän yağı, şöbhäsez, anıñ tel wä äslübeder. Tuqay qadär ciñel wä täkällefsez, şunıñ belän bergä ahäñle wä sälis (añlayışlı, sänğätle) yazuçı şağir äle hänüz tatarda kilgäne yuq…»
«…. Dawıt qulında timer niçek eresä, Tuqay awızında tatar tele şulay eri. Söläyman padişahqa xaywannar wä pärilär niçek mösäxxär bulsa (sixerläp buysındırılağan), Tuqay qarşısında tatar süzläre şul qadär itäğät belän baş iyä... »
Şuşı istäleklär 1923 yılda, «Mäğärif» jurnalında basılıp çıqqan bulğan.
Şähri Qazan gazetasınıñ «İlhamiät» quşımtası tulayım diärlek Tuqay bäyrämenä bağışlana. Anıñ berençe bitendä şağir isemendäge büläkne birü xaqındağı Tatarstan Prezidentınıñ qararı urın alğan bulsa, ikençe häm öçençe bittä «Tuqay sabaqları» digän mäqälä häm gazetanıñ şiğır bäygese basılğan. Anda Robert Äxmätcan, Elmira Şarifullina, Lena Şağırcan, Rämis Äymät, Pavel Apuşev kebek tanılğan şağırlärneñ äsärläre dönya kürgän. Miñnurıy Xäbibbulinanıñ «Deputat bulmağan» isemle şiğırennän ber özek:
«Yolqıp taratqan saqlın cildä Sındırmıyça qälämen, Tuqayıbız saqlap qalğan, Millätebez älämen Sağına tatar Tuqayın, Sälämnär kötä yazdan, Üz ulım dip yaratqanğa «Tuğan tel»gä köy yazğan. Tuqaysız tuñdıra şul, Cillär buysındıra şul. Tuqaynıñ turı qäläme Şaqtıy yuqsındıra şul! Mädäni comğa gazetasında şağirneñ ädäbi muzey direktorı Möcip Nizamievnıñ mäqäläse basılıp çıqtı. «Bar uyım kiçen-köndezen sezneñ xaqta, millätem…» digän mäqäläsendä ul şağirneñ, bügenge köndä isän bulsa nindi qaraşta toruwı xaqında üz fikerläre belän urtaqlaşa:
«Tuqay, älbättä, bu könnärdä çın grajdanlıq qıyulığı belän telen, miläten, däwlätçelegen yaqlap çığar ide. Anıñ: «…Bez suğışta yulbarıstan köçlebez, Bez tınıçta attan artıq eşlibez. Şul xalıqnıñmı xoquqqa xaqı yuq? Xaqlıbız urtaq Watanda şaqtıy uq!»
digän ülemsez süzläre äle bügen genä äytelgän kebek. «Cırlıymın, läkin cırlawımnan fayda barmı xalqıma?» - dip borçılğan Tuqay ülemsez, ul här waqıt xalqı belän bergä. Bügen Tuqay bezgä qayçandağığa qarağanda da kirägräk kebek.» - dip yaza Möcip Nizamiev.
Şähri Qazan gazetasında 26 april sanında «millät yazmışı» säxifäsendä milli ruxlı ber niçä mäqälä urın aldı. Şuşı yazmalar tulısı belän keräşen häm möselman-tatar mäsälälärenä bağışlana. Tarix İnstitutı aspirantı Nurulla Ğarif, mäsälän, tuğan yağında -- Çallı töbäklärendäge keräşen awılların sanap çığa, alarnıñ tarixın, xalıqnıñ yäşäw räweşen sürätli. Mäqälä avtorı, keräşen qärdäşläreneñ ruxi ixtiaclarına iğtibarlı bulıp qına qalmıyça, yärdäm itärgä çaqıra. Şuşında uq, şäräfle akademik Yaxyä Abdullinnıñ «Bez ber milllät, keräşen qardäşlär!» isemle yazması da urın aldı. Yaxyä äfände, köçläp çuqındıru tarixına küzätü yasıy, baş isemgä çığarılğan «bez ber millät» digän fikerne isbatlıy.
Ğalim häm säyäsätçe Rafael Xäkim mäqälälärendä äytelgän fikerlär şäräfle-akademiknıñ süzläre belän ber qädär awazdaş bulıp yañğırıy. Bu atnada Tatarstan yäşläre gazetasında Räfael Xäkimneñ «Kem sin, tatar?» şälkemennän ikençe mäqäläse dönya kürde. Şuşı könnärdä basılğan özek tarix mäsälärenä bağışlandı. Älege yazma «ütkäneñä qarasañ -- kiläçägeñne kürerseñ» digän süzlär belän başlanıp kitä. Ul anda tatarlar turında qırğıy xalıq dip mäkerle uylar taratalar; Rusiäne Kievtan başqa küzallap bula, läkin Qazannan başqa -- yuq; Rusiä Qazan xanlığı yawlap alınğannan soñ barlıqqa kilgän; Mäskäw -- Altın Urda tudırğan şähär häm başqa şundıy yañğırawıqlı fikerlär äytä.
Azatlıqnıñ Mäskäwdäge xäbärçese Näzifä Kärimova citkerüwençä, küptän tügel, tanılğan kardio-xirurg Rinat Aqçurin yaña ictimağıy-säyäsi xäräkät oyıştırıp, Mäskäw matbuğatında program-mäqälä belän çığış yasağan bulğan. Rafael Xäkim « Kem sin, tatar?» digän mäqäläsendä Rinat Aqçurinnıñ şuşı xezmätenä dä qağılıp kitä. Ber özek:
«Xirurg Aqçurin, atalarça qayğırtuçanlıq kürsätep, İdel Bolğarstanın häm Altın Urdanı üz çorınıñ iñ aldınğı illäre dip sanawçı yäş tatar istoriografiäsendä «balalar awıruwı» barlığına diagnoz da quyğan. Anıñ fikerençä, bu «abberatsiä», yäğni Qazannıñ tarixi qaraşnı bozıp kürsätüwe. Tarixçı ber waqıtta da yöräkne şuntlawda xirugqa kiñäş birergä cörät itmäs ide. Tarixta da belgeçlek kiräk tügel meni? Altın Urdanı tikşergän ğalimnärneñ berse dä älege däwlätneñ dönyawi ähämiäten şik astına almıy bit»
Rafael Xäkim üzeneñ yazmasında tarixnı bozıp kürsätügä şaqtıy ğına misallar kiterep, monıñ belän köräş yulların da bilgeläp ütä. Berençe burıç itep ul, cämäğätçelekneñ bezneñ tarixqa mönäsäbäten üzgärtü, dip atıy. Bu eş xaqimiätlär, ğalimnärdän genä tügel, böten xalıqtan da tora. Rusiä töbäklärendä eşläwçe milli mädäni avtonomiälär qarşında tarix söyüçelär törkemnären buldırıp, tuğan yaqnıñ tarixın öyränergä, ğadi, añlayışlı tel belän yazılğan tarix kitapların bastırırğa bula, dip sanıy avtor. XXI ğasırda kem bulaçağıbız, xäzer barı üzebezgä genä bäyle, dip yaza Tatarstan yäşlärendä Rafael Xäkim.
Восточный экспресс gazetasınıñ yaña sanında, şul uq yazmanıñ urıs telenä tärcemäse basılıp çıqtı. Gazeta xäbärçese yazuwınça, Rafael äfände, üzeneñ «Kem sin, tatar?» isemendäge şälkemen maxsus tatar telendä yazırğa alınğan. Yäğni, bu millätneñ üz eşe. Şälkem ber niçä mäqälädän toraçaq. Berençese -- berdämlek, ikençese -- tarix dip atalsa, qalğannarı -- tuğan tel, mädäniät häm «zur Tatarstan» kebek temalarğa bağışlanaçaq.
Mäğlümat çaralarınıñ iğtibarın bu atnada Konstitutsiäne qabul itü teması da cälep itte.
Şähri Qazan gazetası Tatarstan konstitutsiäse qabul itelgännän soñ «Bar ide mostäqil çaqlar…» digän mäqälä urnaştırdı:
«Tizdän, Prezidentıbız qul quyğaç, Konstitutsiäneñ yaña redaktsiäse basılıp ta çığar. Ämma bez anda 1992 yılnıñ 6 noyäberendä bötenxalıq tawış birüwe yomğaqları nigezendä qabul itelgän Konstitutsiäbezdäge «suveren demokratik däwlät», «däwlät suverenitetı -- Tatarstan Respublikasınıñ töp bilgese», «xalıqara xoquq subyektı» digän canğa ğaziz süzlärne taba almabız. Yäğni 2002 yılnıñ 19 aprile bezneñ çigenüwebezne räsmi töstä terkägän borçulı kön ul. İnde xäzer: «İelgän başnı Mäskäw qılıçı kismäs mikän» dip xäsrätle uylarğa ğına birelergä qala»
Вечерняя Казань gazetası Şähri Qazan belän turıdan turı bäxäskä kermäsä dä, bu ike basmada dönya kürgän mäqälälärdä qarşılıq bar. Вечерняя Казань gazetasınıñ xäbärçese Röstäm Vafin Konstitutsiäneñ kereş öleşenä kertlgän «tatar xalqı» digän tözätmäne – qarşılıqqa etärüçe, dip bäyäli. Ul, üzeneñ keçkenä genä xäbärendä, Tatarstan citäkçelegen tatar bulmağan millätlärgä qarata tüzemle bülmauwda ğäyepläp çığa. Avtor, tatar xalqınıñ titulmillät digän statusın «här keşeneñ xoquqları» töşençäsenä qarşı quya. Röstäm Vafinnıñ yazmasınnan ber özek:
«2002 yılda tatar xalqınıñ titulmillät digän statusın kürsätü ixtiacı tudı. Bu Rusiäneñ federatsiäne milli respublikalarğa bülü prinsıbınnan baş tartu säyäsäte belän bäyle. SSSR tarqalğaç, bu büleneş döres tügel, totrıqlılıq häm däwlätneñ berdämlegen saqlamıy, dip tabıldı. Aña almaşqa yaña tärtip täqdim itelä: millätlärneñ tügel, ä här watandaşnıñ tulı xoquqlığın tä'min itü. Ämma, töşençelärne alıştırudan ğına Rusiädä yäşäwçe xalıqlarnıñ milli mänfäğätläre yuqqa çıqmıy.»
Älege häm gazetada daimi räweştä basılıp kilgän başqa mäqälälärgä küz salsaq, şunı küräbez: gazeta, küp oçraqlarda, xucalıqtağı, säyäsättäge, iqdisadtağı, mädäniättäge citeşsezleklärneñ säbäben -- çinovniklardan, alarnıñ awıldan çıqqanlıqtan, tatarlarnıñ üzençä yäşärgä omtılışınnan kürä. «Tatar xalqı» digän tözätmäne tänqitläp çığuwı da, gazetanıñ mäslägenä turı kilä, anıñ tarafdarı bulğan keşelärneñ fikerlären açıq çağıldıra.
Ämma tatar da, milli matbuğat ta aña qaramıy, barıber üzençä yäşärgä tırışa. Zaman gazetasınıñ berençe bitendä bu atnada «Kons-tütüt-siä» digän pamflet basılıp çıqtı. Anıñ avtorı -- Äxät Ğaffar. Ul üzeneñ fikerlären, töp qanunğa tözätmälär kertügä qaraşın şayan formağa törep birä:
«İ—i, ul-bu tege …. Konstitutsiäne äytäm äle. Oçqılıq totadır inde ul baxırnı. Torabız da şunıñ tetmäsen tetäbez, totabız da şunı çäynibez. Narat sağızımeni. Töşlärgä dä kerep yödätä inde. Berkön, imeşter, şaqtıy mul ğına konstitutsiäle ber-ber zat qıyäfätendä tege qoçağıma kerep yatmaqçı bulıp bara bit, çuqınçıq! İmeş: «Qabul it inde mine dä, qabul it inde mine!» - dip, ällä nilär qılanmaqçı, qılandırmaqçı bu. Soñ, mäytäm, qabul itüen-itärmen dä xatın totsa, nişlärbez?»
Avtor älege yarım şayan, yarım citdi teldä icat itelğän yazmasında subyekt töşençäsen tikşerä, xatınnı -- öydäge prokuror dip atıy, Stalin konstitutsiäsen telgä ala. «Kons-tütüt-siä» digän pamfletnı avtor «mul konstitutsiäle bäğırkäçne öyemdäge prokurorıma alıştırasım yuq» digän süzlär belän tämamlap, üzeneñ nindi qaraşta torğanın kürsätä.
Bu atna matbuğatında Tuqaynıñ icatına bağışlanğan, tatar mäsäläsen kütärgän, töp qanunnı qabul itkängä mönäsäbät beldergän yazmalar bixisap buldı. Bu matbuğat küzätüendä alarnıñ iñ qızıqlıları, iñ möhimnäre genä urın aldı.
İğtibardan çittä qalğan ämma ähämiätle yazmalarğa kiläse atnada tuqtalırbız. Mäsälän, sez Восточный экспрессnıñ “Tatar ğasırı” quşımtasınnan Nurmöxämmät Xisamovnıñ latin grafikasın kertü turındağı äñgämäse, yaña basılıp çıqqan tatar däresleklärenä küzätü, Litva tatarları xaqında yulyazma häm Qazan utları curnalında basılğan äsärlär isemlege belän tanışıp bulaçaq.
Matbuğat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde
Mädäni comğa gazetasınıñ yaña sanı Tuqay süzläre belän açılıp kitä. Zur xäreflär belän yazılğan:
«İ Qazan!, Därtle Qazan!, Moñlı Qazan!, Nurlı Qazan!»
digän yullar belän ber rättän, gazetanıñ berençe bitendä Tuqaynıñ süräte dä basıldı.
Tuqaynıñ tuğan köne ul äle şiğriät, tuğan tel bäyräme dä. Mädäni comğa gazetasında Ğamil Abzal, Rinat Xaris, İldar Yuziev, Ravil Fäyzullin, Lena Şağircan, Zölfät, Äxmät Räşitneñ Tuqay, anıñ mirası, millät häm tel yazmışı turında şiğri yulları dönya kürde. Tuqay süzlären başisem itep saylağan «İ tuğan tel…» quşımtası da şağirneñ tuğan könen bilgelämiçä qalmıy. Başqa basmalardan ayırmalı bularaq, bu quşımtada häzerge zaman cämäğät eşlekleläreneñ çığışların ğına tügel, Tuqay zamandaşlırınıñ fikerlären dä uqıp buldı.
«Yärdämeñ berlän sineñ» digän baş astında «böek şağir häm ana telebez» temasına Fatix Ämirxan, Ğali Räxim, Fatıx Säyfi-Qazanlı, Cämal Wälidi, Ğabdraxman Säğdi, Şihap Ramazanovnıñ çığışları belän tanışu mömkinlege buldı.
Camal Wälidi mäsälän mondıy fikerlär yazıp qaldırğan:
«… Tuqaynıñ iñ söydergän yağı, şöbhäsez, anıñ tel wä äslübeder. Tuqay qadär ciñel wä täkällefsez, şunıñ belän bergä ahäñle wä sälis (añlayışlı, sänğätle) yazuçı şağir äle hänüz tatarda kilgäne yuq…»
«…. Dawıt qulında timer niçek eresä, Tuqay awızında tatar tele şulay eri. Söläyman padişahqa xaywannar wä pärilär niçek mösäxxär bulsa (sixerläp buysındırılağan), Tuqay qarşısında tatar süzläre şul qadär itäğät belän baş iyä... »
Şuşı istäleklär 1923 yılda, «Mäğärif» jurnalında basılıp çıqqan bulğan.
Şähri Qazan gazetasınıñ «İlhamiät» quşımtası tulayım diärlek Tuqay bäyrämenä bağışlana. Anıñ berençe bitendä şağir isemendäge büläkne birü xaqındağı Tatarstan Prezidentınıñ qararı urın alğan bulsa, ikençe häm öçençe bittä «Tuqay sabaqları» digän mäqälä häm gazetanıñ şiğır bäygese basılğan. Anda Robert Äxmätcan, Elmira Şarifullina, Lena Şağırcan, Rämis Äymät, Pavel Apuşev kebek tanılğan şağırlärneñ äsärläre dönya kürgän. Miñnurıy Xäbibbulinanıñ «Deputat bulmağan» isemle şiğırennän ber özek:
«Yolqıp taratqan saqlın cildä Sındırmıyça qälämen, Tuqayıbız saqlap qalğan, Millätebez älämen Sağına tatar Tuqayın, Sälämnär kötä yazdan, Üz ulım dip yaratqanğa «Tuğan tel»gä köy yazğan. Tuqaysız tuñdıra şul, Cillär buysındıra şul. Tuqaynıñ turı qäläme Şaqtıy yuqsındıra şul! Mädäni comğa gazetasında şağirneñ ädäbi muzey direktorı Möcip Nizamievnıñ mäqäläse basılıp çıqtı. «Bar uyım kiçen-köndezen sezneñ xaqta, millätem…» digän mäqäläsendä ul şağirneñ, bügenge köndä isän bulsa nindi qaraşta toruwı xaqında üz fikerläre belän urtaqlaşa:
«Tuqay, älbättä, bu könnärdä çın grajdanlıq qıyulığı belän telen, miläten, däwlätçelegen yaqlap çığar ide. Anıñ: «…Bez suğışta yulbarıstan köçlebez, Bez tınıçta attan artıq eşlibez. Şul xalıqnıñmı xoquqqa xaqı yuq? Xaqlıbız urtaq Watanda şaqtıy uq!»
digän ülemsez süzläre äle bügen genä äytelgän kebek. «Cırlıymın, läkin cırlawımnan fayda barmı xalqıma?» - dip borçılğan Tuqay ülemsez, ul här waqıt xalqı belän bergä. Bügen Tuqay bezgä qayçandağığa qarağanda da kirägräk kebek.» - dip yaza Möcip Nizamiev.
Şähri Qazan gazetasında 26 april sanında «millät yazmışı» säxifäsendä milli ruxlı ber niçä mäqälä urın aldı. Şuşı yazmalar tulısı belän keräşen häm möselman-tatar mäsälälärenä bağışlana. Tarix İnstitutı aspirantı Nurulla Ğarif, mäsälän, tuğan yağında -- Çallı töbäklärendäge keräşen awılların sanap çığa, alarnıñ tarixın, xalıqnıñ yäşäw räweşen sürätli. Mäqälä avtorı, keräşen qärdäşläreneñ ruxi ixtiaclarına iğtibarlı bulıp qına qalmıyça, yärdäm itärgä çaqıra. Şuşında uq, şäräfle akademik Yaxyä Abdullinnıñ «Bez ber milllät, keräşen qardäşlär!» isemle yazması da urın aldı. Yaxyä äfände, köçläp çuqındıru tarixına küzätü yasıy, baş isemgä çığarılğan «bez ber millät» digän fikerne isbatlıy.
Ğalim häm säyäsätçe Rafael Xäkim mäqälälärendä äytelgän fikerlär şäräfle-akademiknıñ süzläre belän ber qädär awazdaş bulıp yañğırıy. Bu atnada Tatarstan yäşläre gazetasında Räfael Xäkimneñ «Kem sin, tatar?» şälkemennän ikençe mäqäläse dönya kürde. Şuşı könnärdä basılğan özek tarix mäsälärenä bağışlandı. Älege yazma «ütkäneñä qarasañ -- kiläçägeñne kürerseñ» digän süzlär belän başlanıp kitä. Ul anda tatarlar turında qırğıy xalıq dip mäkerle uylar taratalar; Rusiäne Kievtan başqa küzallap bula, läkin Qazannan başqa -- yuq; Rusiä Qazan xanlığı yawlap alınğannan soñ barlıqqa kilgän; Mäskäw -- Altın Urda tudırğan şähär häm başqa şundıy yañğırawıqlı fikerlär äytä.
Azatlıqnıñ Mäskäwdäge xäbärçese Näzifä Kärimova citkerüwençä, küptän tügel, tanılğan kardio-xirurg Rinat Aqçurin yaña ictimağıy-säyäsi xäräkät oyıştırıp, Mäskäw matbuğatında program-mäqälä belän çığış yasağan bulğan. Rafael Xäkim « Kem sin, tatar?» digän mäqäläsendä Rinat Aqçurinnıñ şuşı xezmätenä dä qağılıp kitä. Ber özek:
«Xirurg Aqçurin, atalarça qayğırtuçanlıq kürsätep, İdel Bolğarstanın häm Altın Urdanı üz çorınıñ iñ aldınğı illäre dip sanawçı yäş tatar istoriografiäsendä «balalar awıruwı» barlığına diagnoz da quyğan. Anıñ fikerençä, bu «abberatsiä», yäğni Qazannıñ tarixi qaraşnı bozıp kürsätüwe. Tarixçı ber waqıtta da yöräkne şuntlawda xirugqa kiñäş birergä cörät itmäs ide. Tarixta da belgeçlek kiräk tügel meni? Altın Urdanı tikşergän ğalimnärneñ berse dä älege däwlätneñ dönyawi ähämiäten şik astına almıy bit»
Rafael Xäkim üzeneñ yazmasında tarixnı bozıp kürsätügä şaqtıy ğına misallar kiterep, monıñ belän köräş yulların da bilgeläp ütä. Berençe burıç itep ul, cämäğätçelekneñ bezneñ tarixqa mönäsäbäten üzgärtü, dip atıy. Bu eş xaqimiätlär, ğalimnärdän genä tügel, böten xalıqtan da tora. Rusiä töbäklärendä eşläwçe milli mädäni avtonomiälär qarşında tarix söyüçelär törkemnären buldırıp, tuğan yaqnıñ tarixın öyränergä, ğadi, añlayışlı tel belän yazılğan tarix kitapların bastırırğa bula, dip sanıy avtor. XXI ğasırda kem bulaçağıbız, xäzer barı üzebezgä genä bäyle, dip yaza Tatarstan yäşlärendä Rafael Xäkim.
Восточный экспресс gazetasınıñ yaña sanında, şul uq yazmanıñ urıs telenä tärcemäse basılıp çıqtı. Gazeta xäbärçese yazuwınça, Rafael äfände, üzeneñ «Kem sin, tatar?» isemendäge şälkemen maxsus tatar telendä yazırğa alınğan. Yäğni, bu millätneñ üz eşe. Şälkem ber niçä mäqälädän toraçaq. Berençese -- berdämlek, ikençese -- tarix dip atalsa, qalğannarı -- tuğan tel, mädäniät häm «zur Tatarstan» kebek temalarğa bağışlanaçaq.
Mäğlümat çaralarınıñ iğtibarın bu atnada Konstitutsiäne qabul itü teması da cälep itte.
Şähri Qazan gazetası Tatarstan konstitutsiäse qabul itelgännän soñ «Bar ide mostäqil çaqlar…» digän mäqälä urnaştırdı:
«Tizdän, Prezidentıbız qul quyğaç, Konstitutsiäneñ yaña redaktsiäse basılıp ta çığar. Ämma bez anda 1992 yılnıñ 6 noyäberendä bötenxalıq tawış birüwe yomğaqları nigezendä qabul itelgän Konstitutsiäbezdäge «suveren demokratik däwlät», «däwlät suverenitetı -- Tatarstan Respublikasınıñ töp bilgese», «xalıqara xoquq subyektı» digän canğa ğaziz süzlärne taba almabız. Yäğni 2002 yılnıñ 19 aprile bezneñ çigenüwebezne räsmi töstä terkägän borçulı kön ul. İnde xäzer: «İelgän başnı Mäskäw qılıçı kismäs mikän» dip xäsrätle uylarğa ğına birelergä qala»
Вечерняя Казань gazetası Şähri Qazan belän turıdan turı bäxäskä kermäsä dä, bu ike basmada dönya kürgän mäqälälärdä qarşılıq bar. Вечерняя Казань gazetasınıñ xäbärçese Röstäm Vafin Konstitutsiäneñ kereş öleşenä kertlgän «tatar xalqı» digän tözätmäne – qarşılıqqa etärüçe, dip bäyäli. Ul, üzeneñ keçkenä genä xäbärendä, Tatarstan citäkçelegen tatar bulmağan millätlärgä qarata tüzemle bülmauwda ğäyepläp çığa. Avtor, tatar xalqınıñ titulmillät digän statusın «här keşeneñ xoquqları» töşençäsenä qarşı quya. Röstäm Vafinnıñ yazmasınnan ber özek:
«2002 yılda tatar xalqınıñ titulmillät digän statusın kürsätü ixtiacı tudı. Bu Rusiäneñ federatsiäne milli respublikalarğa bülü prinsıbınnan baş tartu säyäsäte belän bäyle. SSSR tarqalğaç, bu büleneş döres tügel, totrıqlılıq häm däwlätneñ berdämlegen saqlamıy, dip tabıldı. Aña almaşqa yaña tärtip täqdim itelä: millätlärneñ tügel, ä här watandaşnıñ tulı xoquqlığın tä'min itü. Ämma, töşençelärne alıştırudan ğına Rusiädä yäşäwçe xalıqlarnıñ milli mänfäğätläre yuqqa çıqmıy.»
Älege häm gazetada daimi räweştä basılıp kilgän başqa mäqälälärgä küz salsaq, şunı küräbez: gazeta, küp oçraqlarda, xucalıqtağı, säyäsättäge, iqdisadtağı, mädäniättäge citeşsezleklärneñ säbäben -- çinovniklardan, alarnıñ awıldan çıqqanlıqtan, tatarlarnıñ üzençä yäşärgä omtılışınnan kürä. «Tatar xalqı» digän tözätmäne tänqitläp çığuwı da, gazetanıñ mäslägenä turı kilä, anıñ tarafdarı bulğan keşelärneñ fikerlären açıq çağıldıra.
Ämma tatar da, milli matbuğat ta aña qaramıy, barıber üzençä yäşärgä tırışa. Zaman gazetasınıñ berençe bitendä bu atnada «Kons-tütüt-siä» digän pamflet basılıp çıqtı. Anıñ avtorı -- Äxät Ğaffar. Ul üzeneñ fikerlären, töp qanunğa tözätmälär kertügä qaraşın şayan formağa törep birä:
«İ—i, ul-bu tege …. Konstitutsiäne äytäm äle. Oçqılıq totadır inde ul baxırnı. Torabız da şunıñ tetmäsen tetäbez, totabız da şunı çäynibez. Narat sağızımeni. Töşlärgä dä kerep yödätä inde. Berkön, imeşter, şaqtıy mul ğına konstitutsiäle ber-ber zat qıyäfätendä tege qoçağıma kerep yatmaqçı bulıp bara bit, çuqınçıq! İmeş: «Qabul it inde mine dä, qabul it inde mine!» - dip, ällä nilär qılanmaqçı, qılandırmaqçı bu. Soñ, mäytäm, qabul itüen-itärmen dä xatın totsa, nişlärbez?»
Avtor älege yarım şayan, yarım citdi teldä icat itelğän yazmasında subyekt töşençäsen tikşerä, xatınnı -- öydäge prokuror dip atıy, Stalin konstitutsiäsen telgä ala. «Kons-tütüt-siä» digän pamfletnı avtor «mul konstitutsiäle bäğırkäçne öyemdäge prokurorıma alıştırasım yuq» digän süzlär belän tämamlap, üzeneñ nindi qaraşta torğanın kürsätä.
Bu atna matbuğatında Tuqaynıñ icatına bağışlanğan, tatar mäsäläsen kütärgän, töp qanunnı qabul itkängä mönäsäbät beldergän yazmalar bixisap buldı. Bu matbuğat küzätüendä alarnıñ iñ qızıqlıları, iñ möhimnäre genä urın aldı.
İğtibardan çittä qalğan ämma ähämiätle yazmalarğa kiläse atnada tuqtalırbız. Mäsälän, sez Восточный экспрессnıñ “Tatar ğasırı” quşımtasınnan Nurmöxämmät Xisamovnıñ latin grafikasın kertü turındağı äñgämäse, yaña basılıp çıqqan tatar däresleklärenä küzätü, Litva tatarları xaqında yulyazma häm Qazan utları curnalında basılğan äsärlär isemlege belän tanışıp bulaçaq.
Matbuğat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde