Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Rafael Xäkim: «Millätneñ xäzerge dönyada urının bilgeli torğan ike mädäni faktor bar. Berençese – tatar teleneñ törki tellär törkemendäge töp tel statusı. İkençese – İslamnıñ iñ alğa kitkän forması bularaq cäditçelek üzençälekläre.» /"Kem sin tatar?-II" Tatarstan yäşläre/

Bäyräm östenä bäyräm… Şuşı süzlär belän Tatarstan yäşläre gazetası häm dä başqa basmalar ber atna yaqın yal itügä qänäğätsezlegen belderde. “Aylar, yıllar buyı urnaşqan tärtip bozıla, yalğışlar kitä, ığı-zığı köçäyä, ä bäyräm ütkäç töşep qalğan sannarnı quıp totası bula”, - dip yazdı gazeta. Şulay itep, Qazanda gäzitlär ber ara çıkmıy tordı. Köndälek häm atnalıq basmalarnıñ berläşterelgän sannarı sişämbe könne genä basıldı. Häm alar yaña gäzitlär kiläse atnada ğına çığaçak, dip xäbär itte. Alayda, matbuğatta qızıqlı häm aktual yazmalar şaqtıy buldı. Alarnıñ qaysı berläre belän sezne şuşı matbuğat küzätüwendä tanıştırırbız.

Rafael Xäkimneñ “Kem sin tatar?” digän ğomümi isem astında basılıp kilgän mäqäläneñ däwamı bu anada Tatarstan yäşläre gazetasında dönya kürde. Yazmanıñ bu öleşe “Ana tele” dip atala häm tatar teleneñ torışına bağışlana. Ğalimnär isäpläwençä, 100 yıldan soñ, dönyada 3 tel östenlek itäçäk: ingliz, ispan häm qıtay telläre. Qalğan tellär yazmışı – kuxnya tele bulıp qala, dip yaza Rafael Xäkim. Urıs telenä mondıy qısrıqlaularğa qarşı toru ciñelräk. Rusiä globalläşterü qurqınıçın toyarlıq däräcädä tugel äle. Ämmä bu ozaqqa barmas. Tatarlar älege qurqınıçnı kiskenräk toya, çönki telneñ assimilätsiäläşü bäläsenä bez küptän tardıq inde. Tatarstan grajdannarı balaların anıq kiläçäge bulmağan telne öyränergä mäcbür itep döres eşlime soñ? – digän sorawlar quya avtor. Anıñ mäqäläsennän ber özek:

“ Tatarlarnıñ dönya mädäniätendä telneñ ğämäli qullanılış zarurlığın aqlıy torğan üz kiştäse bulırğa tieş. Millätneñ xäzerge dönyada urının bilgeli torğan ike mädäni faktor bar. Berençese – tatar teleneñ törki tellär törkemendäge töp tel statusı. İkençese – İslamnıñ iñ alğa kitkän forması bularaq cäditçelek üzençälekläre. Kiñ mäydanğa çığarlıq başqa qazanışlarıbız yuq. Dimäk, tatarnıñ eşçänlege öçen ike mäydan bar: törki dönya häm islam dönyası. Millätneñ Rusiädäge abruyın da şuşı ike faktor bilgeli.”

Rafael äfände fikerençä, xäzer tatarlar aldında Yevropa kulturası belän törki dönya arasında aradaşçı rolen qaytaru burıçı tora. Törki xalıqlar ber-bersen yaxşı añlıy digän fikerdän çığıp, ul törkilär ber teldä söyläşä, dip näticä yasıy. Ägär dä ayırım toruçı çuwaş häm yaqut söyläm dialektların çittäräk qaldırsaq, üz eçenä küpsanlı şiwälär häm söylämnär sıydırğan ike töp dialekt bar – “uğız” häm “qıpçaq”, dip belderä avtor. Bu mäqälädä ul, ni öçen tatarlarğa ğına tügel, başqa millät keşelärenä dä tatar telen öyränergä kiräk digän yış birelä torğan sorawğa cawap birä:

“Könbatıştağı keçkenä firmalar, ber-berse belän yarışa-yarışa, zur avtoşirkätlärneñ töp konveyerına zapas detallär eşläp çığarğan kebek, globalläşü waqıtında milli mädäniätlär dä dönya kulturasına yañalıqlar häm açışlar kiterep toraçaq. Tatarstan öçen iqtisadi faktor ğäyät ähämiätle. Respublikağa üz towarların satu öçen bazar kiräk. Sıyfat häm köndäşlek täläplären iskä alsaq, könbatış bazarları bezneñ öçen yabıq ikäne añlaşıla. Bezneñ öçen Könçığış qala. Könçığış äkrenläp urıs telen onıtaçaq. Dimäk, ber ük waqıtta törki, urıs häm ingliz telen belüçelär kiräk bulaçak. Şul räweşçä aradaşçı vazifasınıñ da kiräge çığaçak. Tatar telen saqlawda bar ömet şunda. Näq menä şul säbäple, Tatarstanda tatar balalarına ğına tügel, urıs häm başqa xalıq balalarına tatarça öyrätüneñ mäğnäse bar.”

Avtor fikerençä, tatarlarğa saqlanıp qalu öçen, bik qatı köräşergä turı kiläçäk. Bu yulda iñ berençe adım – latin grafikasına küçü. Annan soñ, härber tatar urıs tellennän tış ingliz yäki başqa Yevropa telen belergä tieş. Ämmä berençe çiratta tatar – ana telen belergä burıçlı, dip yaza Rafael Xäkim.

Bügenge tatar zıyalıları, tel yazmışı, millätneñ kiläçäge xaqında yazma bu atnada Восточный экспресс gazetasınıñ “Tatar ğasırı” quşımtasında dönya kürde. Bu yulı säxifäneñ qunağı – Tatarstan fännär akademiäseneñ tel, ädäbiät, sänğät institutı citäkçese Nurmöxämmät Xisamov. Äñgämädä süz Qol Ğali, Yosıf wä Zöläyxa isemle mäşhür poemalar turında bara. Gazeta xäbärçese, bügenge ädäbi telneñ torışı, latin grafikasınıñ totqarlanuı xaqında da soraw birä. Nurmöxämmät Xisamov bolay cawap birä:

“tamırlarıbız tirän häm alar bay tarixqa kilep totaşa, şuña kürä, ädäbi tel öçen qurqırğa säbäp yuq, dip sanıym. Mine başqa äyber borçıy, balalar tatar telen urıs tele, kiril xärefläre aşa öyränä. Galimnär bügen latinğa tizräk qüçärgä kiräk dip, ber tawıştan äytep tora. Xäyer ber-ike keşe, soñğı waqıtta qarşı çığa başladı. Bälkem, Mäskäwneñ başqa fikerdä toruın sizgännärder. A xalıq? Miña qalsa, mondıy mäsäläne xalıq xäl itä almıy. Xäzer Tuqay kitapların yañadan bastıru ixtiyacı tudı. Ä nigä alarnı latin grafikasında çığarıp bulmiy? Bügenge kompyutorlar zamanında bu bik awır eş meni? Tatar telen latin imlasına küçerü, millätne saqlap kalu öçen xäzerge köndä ayıruça aktual ğämäl bulıp tora.”

Nurmöxxämät Xisamov, latin grafikasın kertügä qarşı alıp barılğan kampaniäneñ uñay yaqları da bar, dip sanıy. Qazan zıyalıları berläşep, inälären çığarıp, qarşı torırğa äzerlände sıman, dip yaza Восточный экспресс gazetasında Nörmöxämmät Xisamov.

Qazan Utları jurnalınıñ april sanında Ravil Fäyzullinnıñ yaña şiğerläre basılıp çıqtı. Alar arasında şundıyı da bar. “Tatarnik” dip atala:

“Şaytan tayağı”, yäki “Tatarnik” dilär. İdärä almıy anı dawıllı cillär Tatar üze şındıy: Şul uq “Ziläylük…” Söyälgänseñ çatta….” Ällä ileñ yuq?..”

Şunda uq Ravil Fäyzullinnıñ fälsäfi-säyäsi häm lirik şiğırläre häm şul ruxtağı dürtyullıqları da dönya kürgän. Jurnalnıñ april sanında şulay uq Fakil Safinnıñ “Sataşıp atkan tañ” romanınıñ däwamı, Danil Salixovnıñ “Möğezle Mäülixan” komediäse, Läbibä İxsanovanıñ “Küñel küze kürgändä” dip isemlängän parçaları, Röstäm Minğalim, Nur Äxmädiev, Ränif Şäripovnıñ şiğri äsärläre basılıp çıqqan. “Qazan utlarına 80 yıl” säxifäsendä Tatarstannıñ Mäskäwdäge wäkile Näzif Mirixanov, Humanitar İnstitut rektorı Vasil Ğäyfullin, G.Kamal isemendäge teatr direktorı Şamil Zakirov jurnalnı zur bäyräme belän qotlap çığış yasağan. “Publitsistika” digän säxifädä Äğdäs Borhanovnıñ “ Dönya közgesendä – urıs ğämäle” isemle külämle mäqäläse dönya kürgän. Jurnalda yazuçılar qorıltayına bağışlanğan yazmalar da basılıp kilä. Bu sanda Rifat Sveriginnıñ “Ğasırlar çatında” digän mäqäläse basılıp çıqtı. Ul anda soñğı çorda icat itelgän äsärlärgä, alarda obraz tudıru, sürätläw çaraları, qızıqlı alımnarğa küzätü yasıy. Rizvan Xämid “Tatar dramaturgiäse millime?”- digän soraw quya.

Qazan utları jurnalınıñ “uquçı süze” digän säxifädä basılğan xat ta qızıqsınu uyata. Tağın şunısı da iğtibarğa layıq, säxifä iseme genä tügel, xat üze dä latin xärefläre belän birelgän. Belarus respublikasında yäşäwçe Saniaf Gardanov redaksiägä xat yazıp, Qazan utları jurnalın aldıra almawına zarlana. Ul BDB illäreneñ katalogına kermägän. Añıñ qarawı, Belarus cirlärendä Вечерняя Казань gazetasın aldırıp bula ikän. Saniaf äfände üze häm belarus tatarları turında bolay yaza:

“Üzem Aqtanış rayonınnan (Axun awıllınnan). Xäzer Tatarstan xäbärlären “Azatlıq” radiosı tapşıruın tıñlap qına xäbärdärmın. Bezne, tatarlarnı, kimsetü, cäberläw yuq monda. Bezdän, sovet çorında kilgän tatarlardan tış monda 600 yıllar elek kilep urnaşqan tatarlarnıñ warisları da yäşi. Alar tellären küptän inde onıtqan. Ämmä, islam dinen totalar. Şular belän bergä bezneñ ictimağıy oyışma bar. Xöqümät tüläüsez birgän bina bar. Şunda cıyılabız, ğäräp yazuwın, Qör’änne öyränü maqsatı belän yäkşämbe mäktäbe eşli. Uraza, Qorban bäyrämnäre ütkärelä. Mädäni tormışqa kilgändä, ölkä häm respublika milli-mädäni festivallärendä qatnaşabız – üzeşçän sänğät kollektivıbız bar. Küp mäğlümätne Qazan Utlarınnan ala idem, läkin ul mömkinlek bette xäzer. Aptırağaç Вечерняя Казань gazetın aldırabız”

– dip yaza radiobıznıñ daimi tıñlauçısı Saniaf Gardanov. Ul jurnalnı poçta aşa bulsa da ciberep baru mömkinlege yuqmı, dip qızıqsına. Şulay itep, sağınıp-sarğayıp çit cirlärdä qartayabız inde, dip uftana Belarus respublikasında yaşäwçe millättäşebez.

Söyembikä jurnalınıñ april sanında qızıqlı häm aktual mäqälälär dönya kürde. Jurnal “Bez kem, bez küpme, bez nindi?” dip isemlängän xalıq sanın alu turındağı tügäräk östäl söyläşüwe belän açılıp kitä. “Bişek” digän quşımta işetmäwçe balalarnı tärbiäläw, yärdäm kürsätü serläre belän tanıştıra. “Şähri Qazan -1000” digän säxifädä Ravil Ämirxan “Tuqay çorı Qazanı” digän tarixi beleşmäne täqdim itkän. Şunda uq “Tuqay mäxäbbäte” digän qızıqlı yazma da dönya kürgän. Nurfiä Ğafiatullina Tuqay zamandaşlarınıñ yazmalarınnan şağir häm xatın-qız digän temağa istäleklär tuplağan. Anda, mäsälän, Battal-Troitskiynıñ “Qoyaş” gäzitendä basılğan fikerlären, Şäräfneñ “Mäktäp” jurnalında dönya kürgän fänni tikşerenülären, Fatix Ämirxan häm Wafa Bäxtiärovnıñ istäleklären uqıp bula. Alarnıñ barısında da diärlek Zäytünä tutaş xaqında äytelä.

Säxipcamal Ğıyzzätullina-Voljskayanıñ yazmaları da iğtibarnı cälep itä. Ul Tuqay xaqında bolay yaza:

“Berkönne min Tuqaynı artistlar belän bergä tuğan könemä çaqırdım. Ğärçä ul maxsus kienep, galstuklar tağıp, qunaqqa yörüne yaratmasa da, min çaqırğan mäcleskä nazlanmıyça kilde. Tuqay, beraz utırğaç, çäçäklär yanına bardı, alarğa qarap, isnäp tordı da, kesäsennän landış çäçäge çığarıp: Menä min şuşı landış çäçägen bik yaratam, mägez Voljskaya, änä şul çäçäkläregez arasına qıstırıp quyığız! – dide. Üze şul minutta ber gäyeple eş eşlägän keşe kebek, qızara töşte….”

Bu Säxipcamal Ğıyzatullina-Voljskaya istäleklärennän ber özek ide. “Säxnä dustı” digän älege mäqälä “Sovet ädäbiätı” jurnalında, 1946 yılda dönya qürgän bulğan.

Matbuğat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Bikä Timerova äzerläde
XS
SM
MD
LG