Title News

Bötendönya Tatar Kongressı yaqınlaşqan sayın, milli temanıñ matbuğatta çağılışı da kiñäyä bara. Bötendönya Tatar Kongressınıñ Qazan bülege ciılışınnan soñ gäzit mäqäläläreneñ kübese Tatarstan başqalasındağı milli wäzğıätkä bağışlandı. Восточный экспресс gäzite yazuınça, Qazan konferensiäsen alıp barğan Marat Lotfullinnıñ çığışı ciında qatnaşuçılarğa zur tä'sir yasağan. Ul Qazan şähär xaqimiätendä böten eş käğäzläreneñ 21% urısça da, tatarça da alıp barıla. Bişyözdän artıq komp'yuterda tatar xärefläre, şul isäptän, latin imlası da quyılğan ikän. Marat Lotfullin bilgeläp ütkänçä, şähär xakimiäte bügen ük qarar häm boyırıqlarnı latin xärefläre belän yazarğa äzer. Çinovniklar tatar telen zamança texnologiälärdä qullanışqa kertü turında kön-tön uylana ikän. Ozaqlamıy peydjing kompaniäläre dä xäbärlärne tatarça qabul itä başlıyaçaq, internetta da tatar telendäge säxifälär açılaçaq ikän. Gäzit xäbärçese bilgeläp ütkänçä, bu Qazan konferensiäsendä tatarlar arasında berençe bäreleşlär dä bulıp alğan, ä zur qorıltayda alarnıñ tağın da qaynarraqları, tağı da tiränräkläre buluı mömkin ikän. Çönki cirle xakimiätlär, kongress citäkçelege häm Prezident apparatı wäkillärennän torğan öç törkemneñ qorıltayğa häm anıñ delegatlarına qaraşları nıq ayırılıp tora, dip yaza Восточный экспресс gäzite. Kongress yaqınlaşu belän matbuğatta tatar mäs’äläse dä yışraq kütärelä bara. Küptän tügel Tatarstan xökümäte isemennän Penza saban tuyına ber wäkilçelek barıp qayttı. Penza yaqlarındağı millättäşlärebezneñ yäşäyeşe, un meñlek Äläzän tatar awılı, Saban tuy küreneşläre, andağı tatar qızlarınıñ häm gubernator Vasiliy Boçkarevnıñ tatar milli kiemnärendäge fotosurätläre gäzit bitlären bizäp tordı. Äläzän awılı, anıñ zurlığı, xalıqnıñ uñğanlığı urıs telle matbuğatnı da bitaraf qaldırmadı. Республика Татарстан gäzite dä bu säfär xaqında külämle mäqälä urnaştırdı. Watanım Tatarstan gäzitendä «Urıs ilendäge tatar cire» digän mäqälä basılıp çıqtı. Gazeta xäbärçese İlsöyär Xäyrullina Tatarstanğa Penza mişärlärennän küp äybergä öyränergä kiräk ale, dip yaza häm süzlären bolay dälilli: «Tabiği ki, mişär yegetläreneñ elek spekulyatsiä dip atalğan, xäzer eşmäkärlek dip yörtelä torğan satu-alunı, säwdäne dä taşlağanı yuq. Ämmä, sovet çorında uq şuşı yul belän kapital tuplap ölgergännäre reformalar başlanuğa citeşterügä kereşkännär. Bezne iñ soqlandırğanı — alarnıñ Tatarstanda dotatsiädä utırırğa tieş dip sanalğan igençelek häm terlekçelek tarmaqların tabışlı ölkägä äyländerä aluları. Rusiä masştabları belän isäplägändä qul suzımında ğına utırğan Penza yaqlarına Tatarstannıñ ikençe delegatsiäse menä şuşı täcribäne öyränergä barır digän ömet tua mindä» - dip yaza anda İlsöyär Xäyrullina. Ölkädä 110 meñ tatar yäşi, Tatarstan wäkilçelegen dä cirle xakimiätlär tügel, ä tatar oyışması wäkilläre qunaq itkän. Penza, Äläzan yaqları turında yulyazmalarnı, uylanularnı gazeta xäbärçeläre kiläse sannarda da urnaştırıp barırğa wäğdä itälär. Ä xäzergä çittäge millättäşlärebez temasın seber tatarları turındağı yazmalar belän däwam itik. Mädäni comğa gäzitendä bu atnada Qazan Däwlät Universitetı professorı İldar Nizamovnıñ «Seber dä üzebezneke...» digän mäqäläse dönya kürde. Bu yazma şağir Bulat Söläymanovnıñ «Min Seber tatarı» digän ciıntığına häm anıñ ayırım äsärlärenä, fikerlärenä bäyälämä räweşendä täqdim itelgän. İldar Nizamov anda Bulat Söläymanov belän berençe oçraşqan yılların iskä ala, anıñ Seber yaqlarına mökibbän kitüläre belän gäcäplänä, anıñ niqädär üzençälekle tel sürätläw çaraların qullanuı belän soqlana. Ämmä, bu ike avtor arasında fiker qarşılıqları da sizelä. Kitapqa proza äsärläre — xikäyälär dä tuplanğan ikän. Şularnı küzätep çıqqannan soñ, bu mäqäläneñ avtorı şuña iğtibar itä: Bulat Söläymanov üz yazmalarında borınğı zamannarda Seberdä möstäqil däwlät bulğanın, anda möselman xalqı yäşägänen, anıñ törki nigezle, ämmä başqa törki xalıqlardan üzgä ayırım tele bulğanın isbatlarğa tırışa. Şağır seber tatarlarınıñ ayırım millät häm teleneñ möstäqıl, urtaq ädäbi tatar tele bulmawına basım yasıy. İldar Nizamovnı qulğa qäläm alırğa Bulat Söläymanovnıñ näq şuşı fikerläre etärgän dä. Anıñ yazmasınnan ber özek: «Şik yuq ki, Bulat Söläymanov kiläçäktä dä yäşär, Allahı boyırsa, Seberen kiläçäktä dä danlap, kitapların Seberdä dä, Qazanda da bastırıp çığarlar. Ämmä, Bulat xıyallanğan möstäqillek, milläteñ qayda ğına - Seberdäme, Ural, İdel buylarındamı - yäşäwenä qaramastan, üz baylığı, üz mämläkäte, üz mädäniäte bulıp, çäçäk atqanda, üzeneñ urtaq telendä uylıy, uqıy-yaza, aralaşa alğanda ğına mömkin. Ägär millät, xalıq tarqala ikän, anıñ mädäniäte, ädäbiäte, başqa tarixi urtaq qazanışları, tele dä waqlanaçaq, tössezlänäçäk, xälsezlänäçäk. Häm, tfü-tfü, ästäğfirulla, betü-yuğaluı da ixtimal”, — digän süzlär äytä İldar Nizamov Mädäni comğa gäzitendä. Şuşı uq gäzittä tarixçı Damir İsxakovnıñ, şuşı uq temağa qarağan sallı fänni mäqäläse basılıp çıqtı. Ul yazma «Tatarlarnıñ etnik berdämlege mäs’äläse» dip atala. Damir İsxakov mäs’älägä ğömümi qaraş taşlap, tatar milläteneñ töp üseş etapların bilgeläp ütä, teoriägä tuqtalıp xalıqlarnıñ mädäniäte professional' häm fol'klor däräcäsendä bula dip añlatıp kitä. Xalıq sanın alunıñ mömkin näticäläre turında Damir İsxakov bolay dip yaza: «Ägär dä tege yäki bu törkem polittexnologlarğa iärep, alar täqdim itkän yul belän kitsä, alar aldında ike yunäleş päyda bula. 1.Üzläreneñ cirle xalıq mädäniäte däräcäsenä töşü. 2. Başqa ber yuğarı mädäniäte millätkä quşılu. Berençe variant, asılda, ikençese iltä torğan yul ğına, çönki, xäzerge globalizatsiä çorında san yağınnan zur bulmağan etnik berleklärneñ yaña milli-mädäni qırların tudıra aluları ikele — tatarlar kebek şaqtıy ere millätlärgä dä üzläreneñ mädäniätlären sıyfatlı, dimäk, başqalar belän yarışa alırlıq däräcädä totu ğayät awır». Damir İsxakov fikerençä, küpme genä tarqatırğa tırışsalar da, tatar milläteneñ nigeze nıqlı. Ämmä, uyawlıqnı yuğaltırğa yaramıy, çönki millilek öçen köräş kön sayın barğanda ğına bez uñışqa ireşäçäkbez, dip yaza ğälim Mädäni comğa gäzitendä. Xalıq sanın alu häm tatar mäsäläseneñ ikençe ber yağı — tatar-başqort mönäsäbätläre turında Tatarstan yäşläre gäzitendä dä ber yazma basılıp çıqtı. Anıñ avtorı, filologiä fännäre doktorı Mäsğüt Ğäynetdin «Kem dip yazıyq?» digän mäqäläsendä Irımbur arxivında eşlägän çaqlarda tabılğan räsmi käğäzlär turında xäbär itä. Bu mäqäläne yazırğa avtornı Azatlıq radiosında yañğırağan süzlär etärgän. Anda Başqortostannıñ ber artistı «Tatarlar başqortlarnı tatarlaştıra, bötenläy yuqqa çıqmas öçen, başqortlar saqlanu çaraların kürergä tieş» dip äytkän bulğan. Avtor yazğança ezärleklänüdän qaçıp inde XVIII ğasırda uq başqortqa yazılğan tatarlar bulğan. Bu yazılular Qazan xanlığı yığılğan könnärdän soñğı yöz yıllıqlardan başlanğan, härçaq yäşägän, çäçäk atqan. Mäsğüt Ğäynetdin mäqäläsennän ber özek: «Tarix däwamında tatardan başqortqa äwerelgän keşelärneñ oçına çıqqısız. Ä menä tatarlıqqa yazılıp, intektergeç salımnar tülärgä telägän, qollıq xoquqsızlığın totaş tatıp yäşärgä telägän «başına tay tipkän» berär başqort tabılırmı ikän? Xäzerge başqort ideologları başqortnı tatarlaştırunı bulğan, bar, massaküläm tös alğan, başqortqa hälakät belän yanağan närsä itep kürsätergä mataşalar. Mondıy säyäsätneñ maqsatı ser tügel: ike qärdäş xalıqnı üzara ızğıştıru, talaştıru». Mäsğüt Ğäynetdin yazğança, Irımbur arxivında aña patşa waqıtında «başqortqa» yazılğan başqa millät wäkilläreneñ, «boxaralılarnıñ» (üzbäkme, taciqlarnıñmı) eşe kilep eläkkän. Häm anda «başqort» iseme millät yäki xalıq dip tügel, ä sotsial' qatlam dip yörtelä. Avtor anda başqa tarixi yazulardan da özeklär kiterä. Mäsğüt Ğäynetdinov yazmanı ber ğibrätle fiker belän tämamlıy. «Başqort» dip sanalğan tatarlar xäzer başqort isemen saqlarğamı, ata-babası milläten saqlarğamı digän soraw aldında tora. Alar bu sorawğa nindi cawap birerlär ikän, digän fiker belän tämamlıy süzen avtor. Äytkänemçä, bu yazma «Tatarstan yäşläre» gäziteneñ, sişämbe sanında basılıp çıqtı. Tatar mäs’äläseneñ ikençe ber çağılışı belän, «Восточный экспресс» gäzitendä dä tanışıp buldı. Anda Rafail Xäkimneñ «Kem sin, tatar?» digän mäqälälär şälkemenä qaytawazlar dönya kürde bu atnada. Çallıdan Faiq Taciev, mäsälän, Rafail Xäkimneñ «Tuqay Puşkinğa oxşatıp yazğan», digän fikere belän kileşmi. Anıñ fikerençä, Puşkinnan qala, aña qädär icat itkän Ğömär Xayyäm, Firdäwsi, Möxämmädyar, Utızimänle icatları da zur iğtibarğa layıq bulğan. Älmättä yäşäwçe Ğazinur Waxitov, mäsälän, tatarnı borçığan problemalarda gäyeplelärne üzara ezläw ixtiacı yuq, dip sanıy. Töp säbäpne ul, tatarlarnıñ milli möstäqıl däwläte bulmawda kürä. Ämma, şul uq waqıtta, Ğazinur Waxitov bügenge wäzğıätne alay uq ömetsez tügel, dip sanıy. Xörmätle tıñlawçılar, ä xäzer sezne internet säxifälärendä dönya kürgän, Tatarstanğa qağılışlı mäqälälär belän tınıştırasım kilä. Küptän tügel, Mordoviädä yäşäwçe millättäşebez İrek Bikkininnıñ Татарская газетаnıñ web-konferensiäsenä ciıluçılar Vil Mirzayanovnıñ soñğı mäqäläsen tikşerep alğannar ide. Anıñ «Tatarlarğa möstäqıllek kiräkme?» digän yazması Mäskäw tatar studentlarınıñ ciını oyıştırğan internet-säxifäsendä dä elende. Anda ul Tatarstanğa kilgäç, matbuğat oçraşuında äytkän fikerlären qabatlıy. Vil Mirzayanov elege mäqäläsendä Amerikanıñ «dekolonizatsiälängän xalıq» turındağı qanunına tayanıp, tatar xalqı da şuşı kolonizatsiälängän xäldä dip, berläşkän millätlär oyışmasına möräcäğät itü kiräklege turında yaza, Tatarstandağı xällärgä bäyä birä, «New York Times» gäzitendä basılğan Şäymiev turında mäqälägä işärä itä. İnternettağı uquçılarnıñ ber öleşe älege mäqäläne üterep maqtağan bulsa, ikençe ber öleşe anı qatı tänqitläp çıqtı. Bu mäqälä Tatarstan matbuğatında basılmadı. Ämma, Vil Mirzayänovnıñ fikerlären Şähri Qazan gäzitendä uqıp buldı. Gazeta xäbärçese matbuğat oçraşuına barıp, Amerikada yäşäwçe millättäşebezneñ dönyağa qaraşları belän tanışıp qaytqan. Älege matbuğat oçraşuında Azatlıq radiosınıñ xäbärçese dä buldı häm Vil Mirzayänovnıñ tawışı efirıbızda da yañğıradı. Татарская газетаnıñ internet konferensiäsendä bu könnärdä Tübän Novgorodta yäşäwçe jurnalist Grigoriy Kotoşixinnıñ «Urıs sorawlarına tatar cawapları» mäqäläsen dä tikşerep aldılar. Ul anda Qazanda ütkän Xäter könne häm annan soñ tuğan tä'sirläre turında yazğan. Şunısı qızıqlı, avtor Yawız İvannıñ Qazannı aluı kebek 450 yıl elek bulğan küñelsez waqiğalarnıñ xatirälären yañartıp toru kiräkme ikän, di. Alğa taba avtornıñ fikerläre tağı da qızıqlıraq tös ala. «Ul waqığalarnı urıs häm tatar arasındağı orış dip ataw döres bulmas ide. Mäsälän, Yawız İvan gäskärlärendä här öçençe suğışçı tatar bulğan, ä kreml' diwarına berençe bulıp Tübän Novgorod mişäre Baxmet kilep meñgän. Baxmetyevlar digän zatlı näselneñ başında ul torğan. Riwayätlärdä söylängänçä, Söyembikä xanbikä dä anıñ uz isemendäge manaradan sikermägän, ä Mäskäwgä küçep kilgän, anda irektä häm baylıqta qartayğançı yäşägän. Qazan xanlığınıñ böten yuğarı qatlamnarı diärlek, Mäskäw elitasına quşılıp kitkän. XVI ğasırda milli mäs’älälär dä başqa törle küzallanğan, ul waqıtta bügenge «millät» töşençäse dä bulmağan». Grigoriy Kotoşixin fikerençä, tatar teleneñ üseşendä, imperiä qulı tügel, ä telneñ qullanıluwı gäyeple. Misal itep ul, Sergey Xapuginnıñ tatar telen mäcbüri uqıtasız digän mäxkämä eşen kiterä. Ämmä, barıber Tatarstanda urıslar häm tatarlar arasındağı milli duslıqnı berkem dä tarqata almıy, dip tämamlıy süzen avtor. Küzätüne Azatlıq öçen Bikä Timerova äzeläde.