Kärim Kamal: Xörmätle tıñlawçılar, Azatlıq radiosı söyli, häm kürsätä. Äye, sez yalğışmadığız. Bezneñ bügenge tapşıruıbız ğädättän tış şartlarda ütä diärgä bula. Bez bügen radio studiäsendä tügel, televidenie studiäsendä. Şuña kürä min bügenge tamaşaçılarıbıznı da sälamlim. Bezneñ Qazanda küptänge häm ışanıçlı partnerıybıyz bar – ul da bulsa Tatarstan radiosı häm televideniese. Beläsezder, ul inde berniçä yıl däwamında Azatlıq radiosınıñ tapşıruların da birep kilä. Şuña kürä bez kongress aldınnan ğına Tatarstan televideniese belän ber yaña proekt eşlärgä buldıq. Ul tügäräk östäl artında söyläşü dip atala. Temasın saylağanda, bez bik ozaq uyladıq, älbättä, häm axırğı çiktä tatar mediasınıñ kiläçäge nindi soñ digän soraw quyarğa buldıq. Başta bez temanı kiñräk itep alırğa uylağan idek – globalläşü çorında milli azçılıqlarnıñ tele dip bilgelägän idek. Añlaşıla ki, bu bik zur ber tema häm anı 40-50 minut xätta ber säğät eçendä dä yaktırtıp qına tügel, qolaçlap alıp ta bulmıy. Şuña kürä axırğı çiktä bez söyläşüneñ temasın, inde äytelgänçä, tatar mediasınıñ kiläçäge – ul ömetleme, digän sorawğa qaldırdıq. Nigä media soñ? Monı inde ayırım añlatıp toru kiräk tügelder. Näq menä telneñ mäğlümat çaralarında qullanışı, anıñ yäşäw däräcäsen, anıñ terelegen bilgeli. Milli mäğärif sisteması tel üseşeneñ tiränlegen kürsätsä, media anıñ kiñ taraluın, bügenge könen, kiräklegen, aña ixtıäcnı kürsätä. Tatar tele belän bu media ölkäsendä xällär niçek tora, bügenge söyläşüebez şul xaqta.
İnde min sezne qatnaşuçılarıbız belän tanıştırıp kitim. Miläwşä xanım Aytuganova, yaña ğına oyışqan, yañaça eşli başlağan Tatarstan – yaña ğasır teleradio kanalınıñ räis urınbasarı; Älfiä Miñnullina, internettağı yaña intertat.ru säxifäseneñ tatar bülege möxärrire; Damir İsxakov, kürenekle etnolog häm sotsiolog; häm anıñ yanında şulay uq bezneñ tıñlawçılarıbızğa häm Tatarstan televideniese tamaşaçılarına da bik yaxşı tanış Rafael Xakimov, Tatarstan Prezidentınıñ kiñäşçese häm Fännär Akademiäseneñ tarix institutı mödire.
Min berençe sorawnı Damir äfände İsxakovqa birer idem. Äytüemçä, temanı bez şulay bik qatlawlı itep bilgeläsäk tä – globalläşü çorında azçılıqlar tele – sez menä bu problemanı niçegräk xalıqqa añlayışlı itep añlatıp birersez ikän?
D. İsxakov: Globalläşü bik qızıq äyber ul. Üzemneñ misaldan äytä alam. Yıl başında miña Mäskäwgä Liberal partiäseneñ syezdına barırğa turı kilde. Räislärneñ berse, Boris Berezovskiy, kilä almadı bilgele säbäplär arqasında. Ämma ul başınnan axırına qadär qorıltaynıñ eşendä qatnaştı internet arqılı. Häm axırdan ütkärde xätta press-konferensiä dä. Bilgele, menä bu çiklär bette digän süz, şuña kürä bezgä dä yäşärgä turı kiläçäk şul yaña şartlarda, bu şartlar tatar milläte öçen bigräk tä yaña, häm bez anıñ eçenä inde kerde. Barığız da beläsez, monda Azatlıq radiosı küptännän söyli inde, ul şulay uq global'läşüneñ ber misalı. Azatlıq radiosı monda kilep eşli başlağaç, bezneñ cirle radionıñ sıyfatı yaxşırdı, çönki konkurensiä bar, çittän informatsiä kilä, häm tıñlawçığa saylap alırğa mömkinlek tudı. Menä bu yaña şartlar, bilgele, barlıq jurnalistlardan häm xalıqnıñ üze aldında da yaña taläplär quya. Bez yaña şartlarda yäşibez. Tatarnıñ üzenä kilgän waqıtta inde, bilgele, bez älläni zur xalıq tügel, ämma keçkenä dä tügel. Şuña kürä tatarnıñ dönyada üzeneñ urını bar, bigräk tä mädäni yaktan, yukqa ğına tatar tele ul dönyada iñ taralğan 14 telneñ berse tügel. Şuña kürä bezneñ alğa taba uylağan waqıtta, aldağı perspektiva turında, dönyada urın bar tösle toyıla. Ämma küp äyber üzebezdän toraçaq.
K. Kamal: Küplär tatarnıñ kiläçäk yazmışı – ul näq menä xäzerge zamanda üz urının tabıp, şul uq internetta üz urının tabıp, şunda kerep urnaşu dip uylıy. Ägär dä tatar xalqı, tatar mediası bu yunäleştä aqsıy başlıy ikän, şul waqıtta uq anıñ urının başqalar yaulap alaçaq. Min globalläşü mäsäläsenä şul uñaydan ixtibarnı cälep itär idem. Ul e-mail lar almaşu, internet konferensiälärendä genä qatnaşu tügel. Tatar milläte xäzer niçek tä bulsa zamança texnologiälardan qalışmasqa tieş. Rafael äfände Xakimov, sez küptän tügel genä bik zur häm şaqtıy tawış ta çığarğan mäqälälär siklı bäyän ittegez, “Kem sin, tatar?” digän. Häm ul mäqälädä bu mäs'älälär bik yaxşı kütärelgän ide. Tatar tele häm global'läşü – sezneñ qaraş.
R. Xakimov: Älbättä, bu inde awır mäs'älä. Çınnan da, bu zur millätlär äle üze uylanalar kiläçäge turında. Min Yevropada yış qına bulam, alar uylana, saqlanıp qalamı, yuqmı tele, kul'turası. İngliz tele basıp bara inde, illärne basıp bara ul, xalıqlarnı ğına tügel, zur, köçle Yevropa illären. Şuña tatar üz urının tapmasa, älbättä, bezneñ kiläçäk xörti bulaçaq. Minemçä, XX nçe ğasır başında tatar waqıtlı matbuğatnı üz qulına alıp, yaxşı ğına üz urının taptı törki dönyada. Bezneñ urın törki dönyada. Bügenge köndä Yevropa turında uylap bulmıy, Räsäydä, älbättä, bezneñ bar üz urınıbız, ul köçäyep bara. Ul kürenep tora, menä inde Putin da kilä xörmät itep tatarnı, älbättä, bu inde añlaşıla. Bu anıñ tarafınnan añlaw, tatarnıñ üseşe turında häm islam faktorı turında da uylaw. Ä inde bez ХХI nçe ğasırda bezneñ urın närsä belän bäyle disäk, bu, älbättä, radio, televidenie häm internet dip äyter idem. Min ber yazğan idem dä, xalıq internettan töşep qalsa, ul tarixtan da töşep qala. Anı bik yaxşı añlarğa kiräk. Yaña zamana, ul nindider yaña instrument qına tügel, ğomumän üzgärtä ul. Menä tatarlar öçen, mäsälän, elek bezneñ nindi bar ide problemalar, - çiklär. Tatarnı tegendä cibärmilär, monda cibärmilär. Xäzer inde internet bulsa, qaya da uzıp bula, härber awılğa, ber-berse belän bäylänä ala. Tatar bit taralğan, kiñ taralğan, anı bäylär öçen bezneñ kommunikatsiä sistemaları kiräk. Şuña ul oyıştıru belän genä bulmıy, küpme tırışsaq ta. İnternet aşa, radio, televidenie aşa bez berdäm xalıq bula alabız häm şul uq waqıtta üzebezneñ urınnı taba alabız.
K. Kamal: İxtıäc häm monıñ zaruriäten küpçelek añlıydır. Böten mäs'älä – teläklärne çınğa aşıru. Alarnı niçek itep ğamälgä quyu. Konkret eşlär digännän, Miläwşä xanım, sez menä bu radio oyıştıru, televidenie oyıştıru, tatarça söyläw, zamança söyläw eşläre belän härkönne şoğıllänäsez. Sez kiläçäkne niçegräk küräsez?
M. Aytuganova: Berençedän, maqsatlar turında äytergä kiräk. Maqsatlar zurdan, çönki bezneñ iñ töp maqsatıbız – näq menä şul Rafael' Xaqim äytkän süzlär, ul tatar milläten berläşterü häm tatar millätenä Tatarstannan informatsiäne, mäğlümatnı citkerü. Näq şul yunäleştän qarasaq, şul küzlektän qarasaq, älbättä, bezneñ Yevropağa, bütän töbäklärgä, Törkiägä dä çığuıbız, ul bik äybät küreneş häm bu bik kötelgän küreneş bezneñ öçen. Läkin maqsatlar turında ğına süz barmayaçaq monda, çönki bezneñ aldıbızda burıçlar da bar. Burıçlarğa ireşü öçen monda bik küp finans yaktan da nindider çaralar, şartlar tudırırğa kiräk, häm inde bez äytkän kadrlar mäsäläse dä kilep tua. Läkin bügenge köndä, mäsälän, min Tatarstan – yaña ğasır radiosı häm televideniese tulısınça kadrlar belän tä'min itelgän dip äyterlek tügel. Dimäk ki, monda bezneñ aldıbızda iñ berençe tatar millätenä, çittä yäşäwçe tatarlarğa sıyfatlı häm zamança birelä torğan mäğlümat turında süz bara. Häm televideniedä dä, radioda da zamança televidenie häm radio buldıru turında süz bara. Bügenge köndä bez zamança digital' texnikada eşlibez. Televidenieda da andıy şartlar bar. Häm kiläçäktä dä bezneñ bu yunäleştä üsü şartları da tudırılaçaq monda. Monda inde, älbättä, respublikada küp eşlär eşlänä bu yunäleştä häm bezgä räxmät äytergä genä kiräk. Çittä yäşäwçe tatarlardan bügenge köndä bezneñ awazlar bar, çönki menä berniçä kön eşlädek, radio häm televidenie. İnde Belorussiädän dä, Çiläbe ölkäsennän dä, Orenburg ölkäsennän dä, Ul'yanovsk ölkäsennän dä awazlar bar, bezne işetälär, bezne tıñlıylar, bezne kürälär häm bezgä täqdimnärne citkerälär. Dimäk ki, iñ berençe burıçıbıznı, iñ berençe maqsatıbızğa bez bügenge köndä äkren genä ireşä barabız. Kiläçäktä internet belän dä äybätläp kenä şoğıllänergä kiräk, min intertat.ru gazetası belän dä nindider elemtälär bulırğa tieşter dip uylıym. Çönki internetqa radio belän çığu – ul ikençe maqsat bezneñ. Häm internet buyınça Amerikada da, Pragada da, Finlandiädä dä, Avstraliädä dä bezne işeter öçen internetnı buldırırğa kiräk. Televideniegä qarasaq, sputnik aşa bezneñ televidenie citä, üzegez äytkänçä, läkin tatarlar tarafınnan bezgä taläplär bar. Häm bügenge köngä ul taläplärgä äle bez tulısınça turı kilmibez, çönki, çınnan da, bezdän dä küp tora monda. Bezgä sıyfatlı häm zamança radio häm televidenie buldırırğa kiräk – bu inde bezneñ burıçıbız.
K. Kamal: Bu inde şul sez äytkän burıçlar ölkäsenä qarıy. Çınnan da, Tatarstan – yaña ğasır televidenieseneñ eşli başlawı häm anı ıittä qaraw – ul intertat.ru säxifäsen açuğa tiñ ber waqiğa dip bäyälärgä bula, çönki xäzer qayber tatarlar, alar şaqtıy bar dönya buylap, irtänge aşın, eşen intertat.ru ğa kerep, Tatarstan xäbärlären, tatar dönyası xäbärlären qarawdan başlıy. Şunı äytep kitim, elek internetta üz säxifäsen näq menä Azatlıq radiosı buldırğan ide. Bezneñ üzençälek şunda – bez anda latin xärefläre belän yazabız, çönki Azatlıq radiosında ğomer-ğomer, menä 50 yıl eşli inde ul, anda berqayçan da kirill xärefläre bulmadı, bez latinnan waz kiçmädek. Latinça-tatarça häm ingliz telendä xäbärlär. Intertat nıñ üzençälege şunda – ul öç teldä yaza. Häm äle tatarçası anıñ ike älifbada. Şuşı eşlärne anda Älfiä xanım Miñnullina qarıy. Tatar internetın buldıru mäşäqätläre, sezneñ öçen iñ awır problemalar nindi buldı?
Ä. Miñnullina: İñ awır probleması anıñ texnik yaktan tä'min itü bulğandır. Läkin bez ul problemanı çişep çıqtıq. Häm bu bezneñ qullanuçılar sanın bermäber arttırdı dip isäplim. Çönki internettağı qullanuçı, tatar qullanuçısı - ul iketörle. Anıñ ber öleşe kirill xärefe belän uqırğa öyrängän bulsa, ikençe ber zur öleş – ul latin xäreflärenä öyrängän häm kirill xäreflären qaysı ber oçraqta belmi dä. Şuña kürä iketörle älifbada bez üzebezneñ mäğlümatıbıznı urnaştırıp, şuşı ike kategoriä qullanuçını da üzebezgä tarttıq. Bezneñ alıp barılğan statistiqa buyınça, böten dönyada da bezne qarıylar, inşalla, tatarlar qarıy dip isäplibez inde. Geografiä – Malayziä, Avstraliädan, Quşma Ştatlarınnan başlap Rossiäneñ böten töbäge dä diärlek. Häm bezgä xäbär itep tä toralar qullanuçılarıbız, mäğlümätebezne bälki tağın da kiñäytergä kiräkter, läkin şuşı başlağan öleşendä dä uñışlarıbız bar dip isäplim.
K. Kamal: Menä sez tatarça latin xärefläre belän dä aldan uq yaza başladığız. Xäzer Tatarstanda nindider qarşılıqlar tudı, tatar dönyasında qarşılıqlar tudı, ul latin bezgä kiräkme digän? Intertat xezmätkärläre anıñ belän kön sayın eşli, alarnıñ täcribäse bar latin xärefläre belän eşläwdä. Intertat.ru säxifäseneñ tatar xezmätkärläre bu sorawğa niçek dip cawap birä?
Ä. Miñnullina: Bezneñ xezmätkärlärneñ kübese internet fanatları dip atasañ da yarıy. Alar kübese aldan uq xat yazışıp, internet säxifäläre belän yaxşı tanışlar, häm internet kiñleklärendä yözüçe-gizüçe härber keşe diärlek, tatar keşese, ul berençe çiratta nindi problema belän küzgä-küz oçraşa? Ägär dä çit ilgä xat yaza başlasañ e-mail belän, küp oçraqta kirill xärefe tanılmıy. Häm ägär dä xat alası keşe xatıñnı uqıp çıqsıñ disäñ, sin, teliseñme-telämiseñme, barıber latin xärefenä küçergä tieş bulaçaqsıñ. Şuña kürä tatar internetın qullanuçılar – alar iñ berençe bulıp latinnı xuplawçılardır dip uylıym min. Häm tatar internetınıñ kiläçägen min latinsız küz aldına da kitermim häm minem xezmätkärlärem dä moña quşıla dip uylıym.
K. Kamal: Bu uñaydan min ğalimnärebezgä dä ber soraw birer idem. Sez tatarnıñ kiläçäge internetqa bäyle bula didegez, Zamana dönyasına niçek kerep qala ala, şuña bäyle bula didegez. Beraz üzgärtebräk, tatarnıñ kiläçäge şul latinğa bäyle dip äytep bulamı?
D. İsxakov: Minemçä, äytep bula, çönki dönya şul räweştä üskäç, bez, ğomumän, çittä qala almıybız. Minem mäğlümatlarım buyınça xätta yaponnarnıñ, qıtaylarnıñ da üz latin variantları bar internetqa kerep eşläw öçen. Şuña kürä bez genä annan, nu inde babalar tösle küçmä tormışqa küçep dalada yäşi başlasaq kiräge bulmas dip uylıym, ä inde sivilizatsiäle xalıq bulırğa uylasaq, hiçşiksez, şunnan qotılıp bulmıy. Çönki böten mädäniätne şunıñ eçendä eşlise bula. Min uylıym, monı tatar intellektualları barısı da yaxşı añlıylar, çönki, döresen genä äytkändä, tatar dönyasında berniçä keşe latinğa küçügä, qarşı çığıp mataştı, ämma ul keşelär, minemçä, säyäsi zakaz ğına ütädelär. Ä töp küpçelek tatar intellektualları arasında, ğalimnär arasında, alar barısı da küçügä riza häm anı yaqlıylar.
K. Kamal: Qaderle duslar, bezneñ söyläşüebez däwam itä, läkin anıñ yaña temasına küçär aldınnan min sezne studiädäge tamaşaçılar belän tanıştırıp kitär idem. Bez biregä belgeçlärne genä tügel, ä yäş xäbärçelärneñ üzlären dä çaqırdıq. Ni öçen, alar bu eşne yaqınnan belä, alar bu eşkä öyränä häm alarnıñ şuşı global' problemalarnı da belep toruı, üzlärenä sorawlar quyuı da alarnıñ üzläreneñ professional' äzerlegendä bik zur yärdäm itär digän ömet bar. Şuña kürä bez biregä intertat.ru säxifäse, Tatarstan radiosı xezmätkärlären, televideniedä eşläwçe yäş jurnalistlarnı häm, älbättä, Azatlıq radiosı belän xezmättäşlek itkän jurnalistlarnı da çaqırdıq. Ä xäzer bezneñ alardan ber sorawıbız bulır.
Räşit Xämidullin, Quray radiosı: Minem şundıy soraw bar ide. Menä bez äytäbez, radiolar açıla, televidenielar açıla, menä, mäsälän, internetta eşläwçe tağın ber xezmät açıldı. Bu san artınnan ğına quw tügelme soñ? Ä sıyfatı qayçan bulır mikän anıñ? Ğomumän, barlıq mäğlümat çaralarında küp söylänä, ä näticäse kürenmi. Häm tağın ber soraw bar ide. Tatar telen, ğomumän tatar matbuğatın kütärep çığuçı kem bulır ikän? Tatar intelligensiäse bezneñ bar mikän? Rafael' äfände, sezgä şundıy soraw biräse kilä.
R. Xakimov: Bar inde, bez dä intelligensiä bit.
R. Xämidullin: Ul yuqqa çığıp bara tügelme soñ?
R. Xakimov: Yuq, älbättä. Monda inde tınıç qına qararğa kiräk. Bälki min säyäsättä ozaq eşlägängäder, menä min çağıştıram 1990-nçı yıllarnıñ iñ başı, nindi däräcädä ide bezneñ radio belän televidenie, bez äle bolay räxätlänep söyläşä dä almıy idek. Un yıl eçendä bez ikençe dönyağa küçtek. Älbättä, taläplär dä üzgärde. Bez telibez, tizräk bulsın tatar tele, tatar tizräk ussen dip, bu tabiği närsä. Läkin bu yıllar eçendä bez bik zur adım yasadıq. Min äyter idem şulay. Monda qayadır kimçeleklär bar, läkin bez ölgermibez bälki äzerlärgä kadrlarnı, sıyfatın, konkurensiä digän närsä dä bar, urıs televideniese köçäyep bara, döresen äytergä kiräk, qaywaqıt ul qızığraq, ul yañaça eşli, çit illärdä öyränep, beznekelär soñğa qala häm kübräk qarıy niçek Mäskäwdä, beznekelär dä şuña ğına oxşattırıp itä, üzläre öyränmi, läkin min moña tınıç qarar idem. Älbättä, minemçä, intelligensiä bar. Elekke kürenekle şäxeslär kitep bara – ul buın almaşa, anı bernişlätep bulmıy. Olı buın bezneñ kitep bardı, xäzer yaña buın kilep tua, läkin bar alar, yäşlär, menä bit, menä min küräm xäzer. Sez sorawlar biräsez, kürenä, tatarça söyläşü – ul tabiği. Min äyter idem, prezident kiñäşçese bularaq, ber un yıl elek tatar tele bolay kiñ qullanmıy ide däwlät strukturalarında. Ä bügenge köndä kimendä könneñ yartı könen sin tatarça söyläşäseñ. Şunsız berniçek tä buldırıp bulmıy. Bu inde üzgäreş, älbättä. Häm anıñ tä'sire, minemçä, bügen dä kürenä häm kiläçäktä, älbättä, kürenäçäk.
K. Kamal: İkençe ber qarşılıqqa birelü bar – kiräkme ul, ğomumän, tatarça söyläw, tatarça televidenie, tatarça gäzitlär digän. Anı urıslar ğına tügel, şul uq üzebezneñ tatarlar da birä. Çönki añlaşıla ki, tatar 100 protsent diärlek urısça söyli häm qaywaqıt urıstan äybäträk söyli. Mäğlümatınıñ zur öleşen ul urıs basmalarınnan ala, urıs televideniesennän, radiosınnan. Mondıy oçraqta, çınnan da, bälki, tatar telendä söyläw üzen aqlamıydır?
M. Aytuganova: Çınnan da, bu soraw, bälkem, qayber keşedä tuadır da, läkin minem üzemnem fikerem bar bu xaqta, sezgä dä sorawım bar, monda Azatlıq radiosınnan keşelär dä utıra – alaysa, şundıy fikerlärgä qarşı äytep, Tatarstan radiosı ğına tügel, Azatlıq radiosı kiräkme soñ ul? Dönya külämendä eşli qısqa dulqınnarda, urta dulqınnarda. Ğomumän, böten cir şarınnan informatsiä sezdän bara tatar telendä, başqort telendä – kiräkme soñ ul?
K. Kamal: Andıy soraw birüçelär bar, şuña kürä min cawapnı sezdän alırğa telim, üzem öçen.
M. Aytuganova: Älbättä, kiräk. Ni öçen disägez, min xäzer üz täcribämnän dä äytä alam, 15 yıl eşläp şul ölkädä, fikerem bar. Ägär ki bezneñ tatar telendä radio, televidenie häm gazetalar bulmasa, nindi üsterü turında, millätneñ kiläçäge turında süz baraçaq? Andıy süzlär bulırğa da mömkin tügel, çönki massa çaraları, radio, televidenie, gazetalar häm mädäniät ölkäsenä qarasaq ta, anda da üsterü bulırğa tieş, monnan başqa millätne berniçek tä üsterü häm millätneñ tele turında süz alıp barırlıq tügel. Aqıllı keşe añlıy – älbättä, millätne saqlaw häm üsterü turında süz barğanda, berençe çiratta, massa çaraları süz bara, häm äytkänebezçä, mädäniät ölkäsen üsterü turında bara.
K. Kamal: Cawabığıznı surätläp kenä ber misal kiterep kitäm. Nigä Azatlıq tatarça häm başqortça söyli didegez. Ul bit urısça da söyli, belüegezçä. Häm kübräk söyli bezgä qarağanda. Läkin ni qızıq, urıslarnı tıñlaw däräcäse tatarnıqına qarağanda küpkä, berniçä märtäbä küpkä tübän. Häm bu kürsätä ki, här millät keşesenä üz tuğan telendä däşsäñ, ul aña kübräk ışana, kübräk tıñlıy. Tatar mediası, bälki, moña kübräk iğtibar itärgä tieşter.
M. Aytuganova: Tağın ber fiker tudı sezne tıñlap. Bezneñ radio ike teldä eşli – rusça häm tatarça. Läkin tatarlar arasında bu radio kübräk tanılğan häm kübräk tıñlana da. Çönki rus telendä bik küp radiolar eşli bügenge köndä. Teläsä qaysısın qabızasıñ da, teläsä qaysısında törle-törle mäğlümatlar bar. Urıs massa çaraları küpçelektä äybäträk eşli bezgä qarağanda, tatarlarğa qarağanda. Läkin barıber tatar xalqına üz, tuğan telendä söylägän radio yaqınraq. Häm televidenie dä yaqınraq.
K. Kamal: Tatarstan öçen şul da xas: bezdä, mäğlüm ki, ike däwlät tele – tatar häm rus tele. Häm tatarça söyläw ğadättä tatar strukturaları aşa bara. Dimäk ki, alar ike teldä söylärgä tieşlär. Mondağı säyäsät, añlawımça, şundıy ki, radio bulsın, televidenie bulsın, ul iketelle tapşırular äzerläwgä nigezlänä. Bu säyäsätneñ kiläçäge barmı?
M. Aytuganova: Bügenge şartlarda bez äle tulısınça urısça häm tatarça ike kanal buldıra almıybız, ul bik küp finans taläplärgä bäylängän. Läkin bügenge köndä bez ber kanalda ike teldä eşlärgä mäcbür. Älbättä, minemçä, bu yaxşı küreneş tügel, ni öçen disägez, ike teldä eşli torğan radio häm televidenie kanalı – ul ber külämdä auditoriäne yuğalta. Çönki tatar telendä söylägändä, urıslar tıñlamıy, häm kiresençä, tatarlar tıñlasa da urıs telen, barıber alay yaqın itmi anı. Dimäk ki, bezneñ Tatarstanda, televideniene alsañ da, radionı alsañ da, däwlät tarafınnan qaraşnı küzdä totsañ, ike kanal bulırğa tieş. Berse urıs telendä eşli torğan, berse tatar telendä eşli torğan. Şul oçraqta ğına bez ike yakqa da eşläp, tegelären dä, boların da küzdä totıp, nindider tapşırular eşläp, alarnıñ mänfäğätlärenä turı kiläbez. Ä bügenge şartlarda, älbättä, bez ber teldä eşli torğan kanallarğa qarağanda, reytingnı yuğaltabız.
D. İsxakov: Qızğanıçqa qarşı, bezneñ informatsiä çaraları tatar telendägelär kübese däwläti strukturalar. Ä menä rus tellelär arasında şäxsi keşelär qulında bulğan kanallar, bäysez kanallar häm bäysez çaralar kübäyde. Bilgele, däwlät strukturalarınıñ härber problemağa üz qaraşları bula, häm qaywaqıtta alar problemağa kiñ qaramıylar, fäqät üz mänfäğätlärennän çığıp qına qarıylar. Ul yaktan, minemçä, tatar çaraları bik nıq ottıralar. Bezdä, döresen äytkän waqıtta, tatar matbuğatında häm tatar massaküläm informatsiä çaralarında bäysezlek azraq ruslar belän çağıştırğan waqıtta. Bu perspektivağa qarağanda bezneñ öçen zur ottırış. Şuña kürä monda uylarğa kiräk, niçek itep tatar informatsiä çaraların, şäxsi, ayırım keşelär qulında bulğannarın kübäytü mäsäläsen dä qararğa kiräk. Bez ber yakqa ğına eşläsäk, bezneñ öçen alğa taba yaxşı bulmayaçaq.
K. Kamal: Rafael' äfände, sez prezident kiñäşçese bit. Menä bu ölkädäge säyäsät mäsäläsendä anıñ qolağına nilär pışıldıysız?
R. Xakimov: Berençedän, telgä qarasaq, älbättä, bezdä andıy soraw tumıy, tatar tele kiräkme, yukmı.
K. Kamal: Bu iketellelek mäsäläse turında.
R. Xakimov: Bez ike teldä söyläşäbez, eşlibez, häm ike telsez eşläp bulmıy, däwlät strukturaları ike telsez yäşi almıy ğomumän. Mondıy problema yuk, bez anı ällä qayçan inde xäl ittek. Ä inde mass media digändä, bezneñ qaraş nindi? Ul kübräk bulsın, däwlätneke genä tügel, şäxsän, häm däwlätkä ul uñay. Qaywaqıt uylıylar, däwlät üz qulına alırğa tırışa, basıp-nitep. Beläsezme, bezneñ prezident häm anıñ komandası bik köçle, ul ber dä alardan qurıqmıy. Şuña alar bezneñ öçen faydalı, küpme kiñ tarala ul, küpme kübräk ğazet, radio, televidenie bulsa, şulxätle bezgä ul uñaylı. Läkin anı bik awır bit, menä, mäsälän, urısçanı kübräk tıñlıylar häm şuña reklama da kübräk kilä, anı totuı ciñelräk. Tatar radiosın yä televideniesen alay reklama aşa ğına totıp bulmıy, şuña ul yış qına byudjet belän bäyle.
K. Kamal: Yäğni, sezneñçä, tatar radio-televidenieneñ kiläçäge hiçşiksez däwlät subsidiälärenä bäyle bulırğa tieş?
R. Xakimov: Bügenge köndä şulay. Läkin kiläçäktä ul üzgärer häm bez tırışabız üzgärsen diep. Bügenge köndä byudjet östendä anı totuı awırraq däwlät öçen, ber kanal bulsa şul citä bezgä. Döresen genä äytkändä, bütän kanal aşa da, qaywaqıt şäxsän kanal aşa da ciñelräk eşläwe. Mäsälän, min üz täcribämnän çığıp beläm, şuña bez qullanabız törle kanallar, ber däwlät kanalı belän genä bäyle tügel. Läkin anı aldınğı yıllarda byudjettan finanslawsız bulmıy.
D. İsxakov: Özep bulmıy torğan ber bocra kilep çığa. Bez zäğif bulğaç, däwlät yärdäm itä, däwlät yärdäm itkäç, bez konkurentlı bula almıybız häm zäğif kileş qalabız. Menä bu bocranı irtäme-soñmı özärgä kiräk, ä däwlätneñ ul ölkädä programması, minemçä, yuk, niçek anı alğa taba üsterergä şul yul buyınça.
K. Kamal: Älfiä xanım, sez bu bocranı özü ölkäsendä berär retsept täqdim itmässezme bezgä?
Ä. Miñnullina: Min üzem, älbättä, bertelle mäğlümat çaraları öçen. Şul uq bezneñ intertat ta rus versiäse, mäsälän, berençe bulıp açıla häm ul bezneñ qayber qullanuçını şunduq qurqıta: ä, bu rustelle ikän, häm anı iğtibarlap tormıyça, ul anı qaywaqıt yabıp ta quya. Şuña kürä bez üzebezgä çaqırğanda äytep quyabız, sez qurıqmağız, anıñ anda tatar telenä dä küçep bula, tatarça da uqıp bula. Menä bu problema bezdä bik qatği räweştä tora. Miña televidenie häm radio öçen äytergä awır. Läkin internetta tatar säxifäse ayırım bulırğa tieş häm böten tatarnet anı şunduq kütärep alaçaq häm üzennän-üze reklama da eşli başlayaçaq. Häm miña qalsa, internetta reklama belän eşläw caylıraq ta radio häm televidenieğa qarağanda, çönki anıñ eşlängän texnologiäläre bar. Yaña säxifälär açu mäsäläsendä problemanı bolay çişep bulır ide dip uylıym. Ägär dä başlanğıç çorında däwläti yärdäm, kredit räweşendäme, bulsa, soñınnan bu säxifä, ägär dä ul yaxşı eşli başlıy ikän, ul üzen-üze aqlayaçaq häm şul uq kreditnı da qaytara alaçaq dip uylıym. Häm bu nindider däräcädä konkurensiä dä buldıraçaq, dimäk, sıyfatnı da kütäräçäk.
K. Kamal: Şuşı söyläşü aldınnan ğına min ber radio eşen yaxşı belgän yaxşı oyıştıruçı belän aralaşıp alğan idem. Ul da xäzer yaña kanal açu mäşäqätläre belän yöri. Min annan soradım, niçek, tatarça bulamı, urısçamı, iketelleme. Niçek äytälär, şulay eşliäçäkmen, dide. Läkin şäxsi fikeren äytte. İketelle radionıñ kiläçäge yuk dide ul. Şuña kürä monda, älbättä, härkem üz fikerenä iä bula ala bu ölkädä. Ä bez älegä soraw tıñlap ütik.
Nailä Nizami, Yaña ğasır radiosı: Miña qalsa, adäm balasınıñ mömkinlekläre çiksez, bu tellär mäsäläsendä dä. Bu soraw Damir äfändegä bulır inde. Sez äyttegez, tatar jurnalistları dönyağa çığarğa tieş dip. Läkin dönyağa çığasıñ ikän, näq menä bel problema çığa – ul tel belmäw mäsäläse. Şul uq ingliz tele bulsın. Bälki, yuğarı uqu yortlarında näq menä telne öyrätü mäsäläsen qamilläşterergä kiräkter? Sez närsä cawap birä alasız?
D. İsxakov: Min xätta täqdim iter idem ingliz telen Tatarstanda däwlät telläreneñ berse itärgä. Yäqutiädä andıy täcribä buldı. Ul berençe qarağanda ğına ber säyer närsä bulıp kürenä. Ä tatarçadan turıdan-turı inglizçägä küçsäñ, ul waqıtta sineñ dönyadağı urınıñ şunda uq üzgärä. Min uylıym, bezdä xäzer yaña buın üsep kilä dip. Küptän tügel miña söylädelär, Mäskäwdän kilüçe ğalimnär ber tatar gimnaziäsendä bulğannar, anda amerikannar da bulğan, häm bezneñ balalar amerikannar belän turıdan-turı ingliz telenä küçkännär dä, şunnan soñ amerikannar alarğa soraw birgännär cäditçelek turında. Balalar bik matur itterep añlatqannar, närsä ul cäditçelek häm tatarnıñ islamı. Şunda qarap torğan Mäskäwdän kilgän qayber Mäskäw keşeläre bik aptırap häm beraz qurqıbraq qarap torğannar bu küreneşkä, çönki menä bu yäş buın üsep citkäç, küp qalmadı inde, alar bötenläy başqa däräcägä kütäräçäk bezne. Şuña kürä ul yaktan bezneñ kiläçäk, min uylıym, normal' dip. Menä şulay bezgä çığarğa kiräk şundıy yullar belän dönyağa.
K. Kamal: İngliz telen däwlät tele iğlan itü yaxşı ideya, älbättä. Min tağın da östi alam. Misal öçen, Finlyandiäda şundıy yaxşı proekt tügel, ul inde eşli, ğamäldä. Anda här yäş ğalim dissertatsiäsen yaklar aldınnan internetta kimendä ike säxifäsen buldırırğa tieş. Bu anı ber yaktan üzen niçekter eşläwgä stimullaştıra, ikençe yaktan, finn internetınıñ däräcäsen kütärä, külämen arttıra. Menä bu ölkädä tatarnıñ yäş ğalimnäre dä, bigräk tä tarix institutında, Rafael' abıy, moña niçek qararlar ikän?
R. Xakimov: Bik uñay qarıybız. Bezneñ, älbättä, üzebezneñ sayt ta bar, internet belän dä bik yaxşı qullanabız. Häm bezneñ ber maqsat bar, anı äle söylämägän idek, berençe märtäbä, bu ser ide, açırğa barıber turı kiler. Bez uylıybız xäzer üzebezneñ institutnı kiñäytergä, filiallarnı açarğa menä şul internet aşa. Berençesen bez uylıybız Saratovta açarğa. Älbättä, internet bulmasa, bez andıy filiallar belän andıy eş itä almıybız. Ä bügen bezneñ üzebezneñ saytnı tutırabız, tatarowedenie digän häm kiñräk tä, törki-tatar dönyası digän. Häm bu çeltärne, päräwezne böten Räsäygä taratırğa uylıybız. Şunsız böten tarixçılarnı cıyıp eşlätep bulmıy. Bezneñ öçen bu yaña adım. Bu, minemçä, iskitkeç. Ber uylasañ, internet bulmasa, niçek bez ul ğalimnär belän bergä elemtä totar idek. Anı barıp citep tä bulmıy, küreşep tä, söyläşep tä. Ä monda inde yaña institut kiñäya, böten Räsäygä häm bütän illärgä, inşalla, kiñäyer dip uylıym.
K. Kamal: Seregezne Azatlıqqa satqan öçen räxmät.
R. Xakimov: Buşqa inde.
K. Kamal: İnde bez dönyadağı täcribä turında süz çıqqan ikän, şunı äytep kitärgä telär idem, tatar bu mäs'älädä, bu problema aldında üze genä qalmadı. Azçılıqlar dönyada küp. Häm qayberläre bu ölkädä tatarlarnı inde küptän uzıp kitte. Bu uñaydan min sezgä çittäge azçılıqlarnıñ täcribäse turında ber 3-4 minutlıq çığış täqdim itär idem. Bezneñ arada Azatlıq radiosınıñ marketing bülege mödire Frank Williams ta bar. Ul üze, menä bez urıs bulıp yöribez bit çittä tatar bulsaq ta, ul britan pasportlı uelş, çığışı belän. Häm Wales'ta bu ölkädä şaqtıy ğına zur uñışlar bar. Ul seznä menä şul qazanışlar belän tanıştırıp kitär.
F. Williams: To, çto ya uslışal zdes' segodnya – eto mne oçen' napominayıt polojenie del u menya na rodine, v Wales'e, na zapade Anglii. A yesli govorit' korotko, to valliyskoyazıyçnıyx polmilliona iz naseleniä 2,5 milliona. Problema stoit i stoyala oçen' ostro o vıyjivanii valliyskogo yazıqa. Eto oçen' drevniy yazıq, kel'tskiy yazıq. Mı bıli v Anglii, mı jili na Britanskix ostrovax do priezda anglosaksonsev. Mı qaq-to vıyjili, no vopros vıyjivaniä yazıqa stoyal oçen' ostro. İ koneçno, bez sredstv massovoy informatsii na valliyskom yäzıqe yazıq ne mojet vıyjivat'. Dvadsat' let tomu nazad bılo prinyato reşenie, dostatoçno original'noe, dlya toğo çtobı sredstva massovoy informatsii suşçestvovali na valliyskom yäzıqe. Yesli ran'şe VVS, gosudarstvennıyy kanal, proizvodil peredaçi na valliyskom yäzıqe i kommerçeskie kanalı toje delali peredaçi na valliyskom yäzıqe i bıli razbrosanı po raznım kanalam, i eto bılo nedostatoçno. İ bılo prinyato reşenie dvadsat' let tomu nazad sozdat' spetsial'nıyy kanal na valliyskom yäzıqe, gde budet poqazıwat'sya produksiä vsex kompaniy, vıypuskayuşçix peredaçi na valliyskom, i VVS, i kommerçeskix kanalov. Bıl sozdan taq nazıwayımıy çetvertıyy kanal Uels. Zdes' demonstriruetsya korotkiy rolik – proizvedeniä etoğo kanala na valliyskom yäzıqe. Kajdıyy den wıxodit 5 çasov na valliyskom na analogovom kanale, na digital'nom kanale wıxodit v den 11 çasov na valliyskom yäzıqe. Eto dostatoçno bol'şoe koliçestvo, eto bol'şe, çem peredaçi na şotlandskom, kel'tskom ili drugix yazıqax yazıqowıx men'şinstv v Yevrope. Etot kanal predstavlyaet wes spektr televizionnıyx proizvedeniy – i nowosti, minimum 40 minut v den, i televizionnıye dramı, mılnıyı operı, sport, kul'tura, kul'turnıye meropriätiä. Taq çto valliyskoyazıyçnıyy çelovek poluçayıt wes spektr toğo, çto suşçestvuet v oblasti televideniä. İnteresno zametit, çto s prixodom çetvertogo kanala na ssenu uje naçala rabotat' valliyskoyazıyçnaya kinopromıyşlennost'. Wıpustili neskol'ko polnometrajnıyx kino na valliyskom yäzıqe, neqotorıyı poluçili nominatsii na prizı Osqara v Amerike. Eto suşçestvuet tol'ko iz-za toğo çto yest' taqoy kanal i vopros o tom, otquda brat' tvorçeskie silı dlya polnotsennoy elektronnoy kul'turı na rodnom yäzıqe – etot kanal poqazıwayıt, çto samo suşçestvovanie taqoğo kanala, gde yest' taqoyı koliçestvo vremeni v efire, oçen' mnogo delayıt dlya toğo çtobı podtalkivat' lyudey na sozdanie kanalov na rodnom yäzıqe. Bez suşçestvovaniä etoğo kanala navernyaqa stabil'noe suşçestvovanie valliyskogo yazıqa ne bılo bı vozmojnıym. Koliçestvo lyudey, govoryaşçix na valliyskom yäzıqe, daje podnimaetsya v teçenie dvadsati let, poqa etot kanal suşçestvuet. Eto, koneçno, ne tol'ko iz-za suşçestvovaniä etoğo kanala, no sowmestno s usiliämi wozobnowit izuçenie valliyskogo yazıqa v şkolax, vozobnovlenie valliyskogo yazıqa qaq ofitsial'nogo yazıqa u Uel'se – vse eto sowmestno dayıt fon dlya toğo çtobı yazıq perestal wımirat, a naçal daje nemnojno protsvetat'. İ mass media v etom smıysle igrayut klyuçevuyu rol'.
D. İsxakov: Bezneñ fänni produksiäneñ 90 protsentı rusça eşlänä. Häm iñ zur problema bezdä xäzer yaxşı tärcemäçelär yuk. Menä bez eşkä totınğaç ta, berençe bulıp şuña abınaçaqbız. Anı şuşı kongress aldınnan ul problema inde açıq buldı. Bik küp äyberne tärcemä itärgä kiräk buldı, şırpı yandırıp ezläsäñ dä, yaxşı tärcemäçene tabıp bulmıy. Dimäk, bezneñ universitetlarda eşlängän eşlär bu ölkädä citärlek tügel.
Ä. Miñnullina: Monda tärcemäçe probleması da tügelder, töşençälärne ber qalıpqa salıp, standartqa kiterü kiräkter berençe çiratta. Çönki tärcemäçe, menä bez tärcemä itäbez, bezneñ töp problema – qaysıber töşençälärneñ tatarça variantı yuk.
D. İsxakov: Çönki ul fänni yaktan eşlänmägän, şuña kürä şulay ul. Ğalimnär rusça eşlilär häm rusça fiker yörtälär, ä tatarçası eşlänmägän.
K. Kamal: Menä bez yañadan şul ni eşlärgä kiräk digän sorawğa äylänep qayttıq. Xäterläwemçä, söyläşü dä şunnan başlanğan ide, nindi burıçlar digän, Miläwşä xanım üze soradı. Burıçlar, minemçä, sez kürgän wideodan yaxşı añlaşıla. Yartı million Uel's xalqı öçen könenä unber säğät original' programma.
Qaderle duslar, menä şulay itep inde bez tapşıruıbıznı tämamlarbız da. Anı Azatlıq radiosı Tatarstan televideniese belän bergä eşläde. Azaqta min ber, mäzäk tä tügel inde ul, tağı ber ğibaräle xikäya söylär idem. Azatlıq radiosına törle milli azçılıqlar tele, problemaları belän şöğıllängän belgeçlär küp kilä. Küptän tügel genä anda Klagenfurt, Avstriäda ul, universitetınnan Brigitta Buş digän xanım bulıp kitte. Ul Avstriädä, Sloveniä belän çiktäş rayonnarda, sloven telendä radiolar oyıştıru mäsäläsen tikşerä. Ul bezdän dä soraştı, Tatarstanda, Başqortstanda xällär niçegräk dip. Söyläp birdek, tellär belän niçek torğannı, mäğäriftä, urta mäktäptä, yuğarı mäktäptä tatar teleneñ ğamäldä bik ük bulmawı turında. Ul şunda uq, qarağız äle, bu bit elekke koloniäğa xas wazğıyät dide. Ul şaqtıy yılın Madağasqarda ütkärgän häm Madağasqarda näq şul uq xäl ikän. Anda fransuz tele östenlek itä, ä malağasi telen, ğadättägeçä, kuxnyada häm uramda az-maz işetäseñ. Madağasqarnıñ ber yaxşı yağı bar – ul bäysez däwlät häm metropoliädan yıraqta urnaşqan. Tatarstan Rusiä eçendä. Läkin tatarnıñ da xäle alay uq naçar tügelder dip uylıym, çönki yaxşımı-naçarmı, tatar telendä älegä Azatlıq radiosı söyli. Qatnaşuığız öçen bik zur räxmät. Kiläse oçraşularğa qadär.
İnde min sezne qatnaşuçılarıbız belän tanıştırıp kitim. Miläwşä xanım Aytuganova, yaña ğına oyışqan, yañaça eşli başlağan Tatarstan – yaña ğasır teleradio kanalınıñ räis urınbasarı; Älfiä Miñnullina, internettağı yaña intertat.ru säxifäseneñ tatar bülege möxärrire; Damir İsxakov, kürenekle etnolog häm sotsiolog; häm anıñ yanında şulay uq bezneñ tıñlawçılarıbızğa häm Tatarstan televideniese tamaşaçılarına da bik yaxşı tanış Rafael Xakimov, Tatarstan Prezidentınıñ kiñäşçese häm Fännär Akademiäseneñ tarix institutı mödire.
Min berençe sorawnı Damir äfände İsxakovqa birer idem. Äytüemçä, temanı bez şulay bik qatlawlı itep bilgeläsäk tä – globalläşü çorında azçılıqlar tele – sez menä bu problemanı niçegräk xalıqqa añlayışlı itep añlatıp birersez ikän?
D. İsxakov: Globalläşü bik qızıq äyber ul. Üzemneñ misaldan äytä alam. Yıl başında miña Mäskäwgä Liberal partiäseneñ syezdına barırğa turı kilde. Räislärneñ berse, Boris Berezovskiy, kilä almadı bilgele säbäplär arqasında. Ämma ul başınnan axırına qadär qorıltaynıñ eşendä qatnaştı internet arqılı. Häm axırdan ütkärde xätta press-konferensiä dä. Bilgele, menä bu çiklär bette digän süz, şuña kürä bezgä dä yäşärgä turı kiläçäk şul yaña şartlarda, bu şartlar tatar milläte öçen bigräk tä yaña, häm bez anıñ eçenä inde kerde. Barığız da beläsez, monda Azatlıq radiosı küptännän söyli inde, ul şulay uq global'läşüneñ ber misalı. Azatlıq radiosı monda kilep eşli başlağaç, bezneñ cirle radionıñ sıyfatı yaxşırdı, çönki konkurensiä bar, çittän informatsiä kilä, häm tıñlawçığa saylap alırğa mömkinlek tudı. Menä bu yaña şartlar, bilgele, barlıq jurnalistlardan häm xalıqnıñ üze aldında da yaña taläplär quya. Bez yaña şartlarda yäşibez. Tatarnıñ üzenä kilgän waqıtta inde, bilgele, bez älläni zur xalıq tügel, ämma keçkenä dä tügel. Şuña kürä tatarnıñ dönyada üzeneñ urını bar, bigräk tä mädäni yaktan, yukqa ğına tatar tele ul dönyada iñ taralğan 14 telneñ berse tügel. Şuña kürä bezneñ alğa taba uylağan waqıtta, aldağı perspektiva turında, dönyada urın bar tösle toyıla. Ämma küp äyber üzebezdän toraçaq.
K. Kamal: Küplär tatarnıñ kiläçäk yazmışı – ul näq menä xäzerge zamanda üz urının tabıp, şul uq internetta üz urının tabıp, şunda kerep urnaşu dip uylıy. Ägär dä tatar xalqı, tatar mediası bu yunäleştä aqsıy başlıy ikän, şul waqıtta uq anıñ urının başqalar yaulap alaçaq. Min globalläşü mäsäläsenä şul uñaydan ixtibarnı cälep itär idem. Ul e-mail lar almaşu, internet konferensiälärendä genä qatnaşu tügel. Tatar milläte xäzer niçek tä bulsa zamança texnologiälardan qalışmasqa tieş. Rafael äfände Xakimov, sez küptän tügel genä bik zur häm şaqtıy tawış ta çığarğan mäqälälär siklı bäyän ittegez, “Kem sin, tatar?” digän. Häm ul mäqälädä bu mäs'älälär bik yaxşı kütärelgän ide. Tatar tele häm global'läşü – sezneñ qaraş.
R. Xakimov: Älbättä, bu inde awır mäs'älä. Çınnan da, bu zur millätlär äle üze uylanalar kiläçäge turında. Min Yevropada yış qına bulam, alar uylana, saqlanıp qalamı, yuqmı tele, kul'turası. İngliz tele basıp bara inde, illärne basıp bara ul, xalıqlarnı ğına tügel, zur, köçle Yevropa illären. Şuña tatar üz urının tapmasa, älbättä, bezneñ kiläçäk xörti bulaçaq. Minemçä, XX nçe ğasır başında tatar waqıtlı matbuğatnı üz qulına alıp, yaxşı ğına üz urının taptı törki dönyada. Bezneñ urın törki dönyada. Bügenge köndä Yevropa turında uylap bulmıy, Räsäydä, älbättä, bezneñ bar üz urınıbız, ul köçäyep bara. Ul kürenep tora, menä inde Putin da kilä xörmät itep tatarnı, älbättä, bu inde añlaşıla. Bu anıñ tarafınnan añlaw, tatarnıñ üseşe turında häm islam faktorı turında da uylaw. Ä inde bez ХХI nçe ğasırda bezneñ urın närsä belän bäyle disäk, bu, älbättä, radio, televidenie häm internet dip äyter idem. Min ber yazğan idem dä, xalıq internettan töşep qalsa, ul tarixtan da töşep qala. Anı bik yaxşı añlarğa kiräk. Yaña zamana, ul nindider yaña instrument qına tügel, ğomumän üzgärtä ul. Menä tatarlar öçen, mäsälän, elek bezneñ nindi bar ide problemalar, - çiklär. Tatarnı tegendä cibärmilär, monda cibärmilär. Xäzer inde internet bulsa, qaya da uzıp bula, härber awılğa, ber-berse belän bäylänä ala. Tatar bit taralğan, kiñ taralğan, anı bäylär öçen bezneñ kommunikatsiä sistemaları kiräk. Şuña ul oyıştıru belän genä bulmıy, küpme tırışsaq ta. İnternet aşa, radio, televidenie aşa bez berdäm xalıq bula alabız häm şul uq waqıtta üzebezneñ urınnı taba alabız.
K. Kamal: İxtıäc häm monıñ zaruriäten küpçelek añlıydır. Böten mäs'älä – teläklärne çınğa aşıru. Alarnı niçek itep ğamälgä quyu. Konkret eşlär digännän, Miläwşä xanım, sez menä bu radio oyıştıru, televidenie oyıştıru, tatarça söyläw, zamança söyläw eşläre belän härkönne şoğıllänäsez. Sez kiläçäkne niçegräk küräsez?
M. Aytuganova: Berençedän, maqsatlar turında äytergä kiräk. Maqsatlar zurdan, çönki bezneñ iñ töp maqsatıbız – näq menä şul Rafael' Xaqim äytkän süzlär, ul tatar milläten berläşterü häm tatar millätenä Tatarstannan informatsiäne, mäğlümatnı citkerü. Näq şul yunäleştän qarasaq, şul küzlektän qarasaq, älbättä, bezneñ Yevropağa, bütän töbäklärgä, Törkiägä dä çığuıbız, ul bik äybät küreneş häm bu bik kötelgän küreneş bezneñ öçen. Läkin maqsatlar turında ğına süz barmayaçaq monda, çönki bezneñ aldıbızda burıçlar da bar. Burıçlarğa ireşü öçen monda bik küp finans yaktan da nindider çaralar, şartlar tudırırğa kiräk, häm inde bez äytkän kadrlar mäsäläse dä kilep tua. Läkin bügenge köndä, mäsälän, min Tatarstan – yaña ğasır radiosı häm televideniese tulısınça kadrlar belän tä'min itelgän dip äyterlek tügel. Dimäk ki, monda bezneñ aldıbızda iñ berençe tatar millätenä, çittä yäşäwçe tatarlarğa sıyfatlı häm zamança birelä torğan mäğlümat turında süz bara. Häm televideniedä dä, radioda da zamança televidenie häm radio buldıru turında süz bara. Bügenge köndä bez zamança digital' texnikada eşlibez. Televidenieda da andıy şartlar bar. Häm kiläçäktä dä bezneñ bu yunäleştä üsü şartları da tudırılaçaq monda. Monda inde, älbättä, respublikada küp eşlär eşlänä bu yunäleştä häm bezgä räxmät äytergä genä kiräk. Çittä yäşäwçe tatarlardan bügenge köndä bezneñ awazlar bar, çönki menä berniçä kön eşlädek, radio häm televidenie. İnde Belorussiädän dä, Çiläbe ölkäsennän dä, Orenburg ölkäsennän dä, Ul'yanovsk ölkäsennän dä awazlar bar, bezne işetälär, bezne tıñlıylar, bezne kürälär häm bezgä täqdimnärne citkerälär. Dimäk ki, iñ berençe burıçıbıznı, iñ berençe maqsatıbızğa bez bügenge köndä äkren genä ireşä barabız. Kiläçäktä internet belän dä äybätläp kenä şoğıllänergä kiräk, min intertat.ru gazetası belän dä nindider elemtälär bulırğa tieşter dip uylıym. Çönki internetqa radio belän çığu – ul ikençe maqsat bezneñ. Häm internet buyınça Amerikada da, Pragada da, Finlandiädä dä, Avstraliädä dä bezne işeter öçen internetnı buldırırğa kiräk. Televideniegä qarasaq, sputnik aşa bezneñ televidenie citä, üzegez äytkänçä, läkin tatarlar tarafınnan bezgä taläplär bar. Häm bügenge köngä ul taläplärgä äle bez tulısınça turı kilmibez, çönki, çınnan da, bezdän dä küp tora monda. Bezgä sıyfatlı häm zamança radio häm televidenie buldırırğa kiräk – bu inde bezneñ burıçıbız.
K. Kamal: Bu inde şul sez äytkän burıçlar ölkäsenä qarıy. Çınnan da, Tatarstan – yaña ğasır televidenieseneñ eşli başlawı häm anı ıittä qaraw – ul intertat.ru säxifäsen açuğa tiñ ber waqiğa dip bäyälärgä bula, çönki xäzer qayber tatarlar, alar şaqtıy bar dönya buylap, irtänge aşın, eşen intertat.ru ğa kerep, Tatarstan xäbärlären, tatar dönyası xäbärlären qarawdan başlıy. Şunı äytep kitim, elek internetta üz säxifäsen näq menä Azatlıq radiosı buldırğan ide. Bezneñ üzençälek şunda – bez anda latin xärefläre belän yazabız, çönki Azatlıq radiosında ğomer-ğomer, menä 50 yıl eşli inde ul, anda berqayçan da kirill xärefläre bulmadı, bez latinnan waz kiçmädek. Latinça-tatarça häm ingliz telendä xäbärlär. Intertat nıñ üzençälege şunda – ul öç teldä yaza. Häm äle tatarçası anıñ ike älifbada. Şuşı eşlärne anda Älfiä xanım Miñnullina qarıy. Tatar internetın buldıru mäşäqätläre, sezneñ öçen iñ awır problemalar nindi buldı?
Ä. Miñnullina: İñ awır probleması anıñ texnik yaktan tä'min itü bulğandır. Läkin bez ul problemanı çişep çıqtıq. Häm bu bezneñ qullanuçılar sanın bermäber arttırdı dip isäplim. Çönki internettağı qullanuçı, tatar qullanuçısı - ul iketörle. Anıñ ber öleşe kirill xärefe belän uqırğa öyrängän bulsa, ikençe ber zur öleş – ul latin xäreflärenä öyrängän häm kirill xäreflären qaysı ber oçraqta belmi dä. Şuña kürä iketörle älifbada bez üzebezneñ mäğlümatıbıznı urnaştırıp, şuşı ike kategoriä qullanuçını da üzebezgä tarttıq. Bezneñ alıp barılğan statistiqa buyınça, böten dönyada da bezne qarıylar, inşalla, tatarlar qarıy dip isäplibez inde. Geografiä – Malayziä, Avstraliädan, Quşma Ştatlarınnan başlap Rossiäneñ böten töbäge dä diärlek. Häm bezgä xäbär itep tä toralar qullanuçılarıbız, mäğlümätebezne bälki tağın da kiñäytergä kiräkter, läkin şuşı başlağan öleşendä dä uñışlarıbız bar dip isäplim.
K. Kamal: Menä sez tatarça latin xärefläre belän dä aldan uq yaza başladığız. Xäzer Tatarstanda nindider qarşılıqlar tudı, tatar dönyasında qarşılıqlar tudı, ul latin bezgä kiräkme digän? Intertat xezmätkärläre anıñ belän kön sayın eşli, alarnıñ täcribäse bar latin xärefläre belän eşläwdä. Intertat.ru säxifäseneñ tatar xezmätkärläre bu sorawğa niçek dip cawap birä?
Ä. Miñnullina: Bezneñ xezmätkärlärneñ kübese internet fanatları dip atasañ da yarıy. Alar kübese aldan uq xat yazışıp, internet säxifäläre belän yaxşı tanışlar, häm internet kiñleklärendä yözüçe-gizüçe härber keşe diärlek, tatar keşese, ul berençe çiratta nindi problema belän küzgä-küz oçraşa? Ägär dä çit ilgä xat yaza başlasañ e-mail belän, küp oçraqta kirill xärefe tanılmıy. Häm ägär dä xat alası keşe xatıñnı uqıp çıqsıñ disäñ, sin, teliseñme-telämiseñme, barıber latin xärefenä küçergä tieş bulaçaqsıñ. Şuña kürä tatar internetın qullanuçılar – alar iñ berençe bulıp latinnı xuplawçılardır dip uylıym min. Häm tatar internetınıñ kiläçägen min latinsız küz aldına da kitermim häm minem xezmätkärlärem dä moña quşıla dip uylıym.
K. Kamal: Bu uñaydan min ğalimnärebezgä dä ber soraw birer idem. Sez tatarnıñ kiläçäge internetqa bäyle bula didegez, Zamana dönyasına niçek kerep qala ala, şuña bäyle bula didegez. Beraz üzgärtebräk, tatarnıñ kiläçäge şul latinğa bäyle dip äytep bulamı?
D. İsxakov: Minemçä, äytep bula, çönki dönya şul räweştä üskäç, bez, ğomumän, çittä qala almıybız. Minem mäğlümatlarım buyınça xätta yaponnarnıñ, qıtaylarnıñ da üz latin variantları bar internetqa kerep eşläw öçen. Şuña kürä bez genä annan, nu inde babalar tösle küçmä tormışqa küçep dalada yäşi başlasaq kiräge bulmas dip uylıym, ä inde sivilizatsiäle xalıq bulırğa uylasaq, hiçşiksez, şunnan qotılıp bulmıy. Çönki böten mädäniätne şunıñ eçendä eşlise bula. Min uylıym, monı tatar intellektualları barısı da yaxşı añlıylar, çönki, döresen genä äytkändä, tatar dönyasında berniçä keşe latinğa küçügä, qarşı çığıp mataştı, ämma ul keşelär, minemçä, säyäsi zakaz ğına ütädelär. Ä töp küpçelek tatar intellektualları arasında, ğalimnär arasında, alar barısı da küçügä riza häm anı yaqlıylar.
K. Kamal: Qaderle duslar, bezneñ söyläşüebez däwam itä, läkin anıñ yaña temasına küçär aldınnan min sezne studiädäge tamaşaçılar belän tanıştırıp kitär idem. Bez biregä belgeçlärne genä tügel, ä yäş xäbärçelärneñ üzlären dä çaqırdıq. Ni öçen, alar bu eşne yaqınnan belä, alar bu eşkä öyränä häm alarnıñ şuşı global' problemalarnı da belep toruı, üzlärenä sorawlar quyuı da alarnıñ üzläreneñ professional' äzerlegendä bik zur yärdäm itär digän ömet bar. Şuña kürä bez biregä intertat.ru säxifäse, Tatarstan radiosı xezmätkärlären, televideniedä eşläwçe yäş jurnalistlarnı häm, älbättä, Azatlıq radiosı belän xezmättäşlek itkän jurnalistlarnı da çaqırdıq. Ä xäzer bezneñ alardan ber sorawıbız bulır.
Räşit Xämidullin, Quray radiosı: Minem şundıy soraw bar ide. Menä bez äytäbez, radiolar açıla, televidenielar açıla, menä, mäsälän, internetta eşläwçe tağın ber xezmät açıldı. Bu san artınnan ğına quw tügelme soñ? Ä sıyfatı qayçan bulır mikän anıñ? Ğomumän, barlıq mäğlümat çaralarında küp söylänä, ä näticäse kürenmi. Häm tağın ber soraw bar ide. Tatar telen, ğomumän tatar matbuğatın kütärep çığuçı kem bulır ikän? Tatar intelligensiäse bezneñ bar mikän? Rafael' äfände, sezgä şundıy soraw biräse kilä.
R. Xakimov: Bar inde, bez dä intelligensiä bit.
R. Xämidullin: Ul yuqqa çığıp bara tügelme soñ?
R. Xakimov: Yuq, älbättä. Monda inde tınıç qına qararğa kiräk. Bälki min säyäsättä ozaq eşlägängäder, menä min çağıştıram 1990-nçı yıllarnıñ iñ başı, nindi däräcädä ide bezneñ radio belän televidenie, bez äle bolay räxätlänep söyläşä dä almıy idek. Un yıl eçendä bez ikençe dönyağa küçtek. Älbättä, taläplär dä üzgärde. Bez telibez, tizräk bulsın tatar tele, tatar tizräk ussen dip, bu tabiği närsä. Läkin bu yıllar eçendä bez bik zur adım yasadıq. Min äyter idem şulay. Monda qayadır kimçeleklär bar, läkin bez ölgermibez bälki äzerlärgä kadrlarnı, sıyfatın, konkurensiä digän närsä dä bar, urıs televideniese köçäyep bara, döresen äytergä kiräk, qaywaqıt ul qızığraq, ul yañaça eşli, çit illärdä öyränep, beznekelär soñğa qala häm kübräk qarıy niçek Mäskäwdä, beznekelär dä şuña ğına oxşattırıp itä, üzläre öyränmi, läkin min moña tınıç qarar idem. Älbättä, minemçä, intelligensiä bar. Elekke kürenekle şäxeslär kitep bara – ul buın almaşa, anı bernişlätep bulmıy. Olı buın bezneñ kitep bardı, xäzer yaña buın kilep tua, läkin bar alar, yäşlär, menä bit, menä min küräm xäzer. Sez sorawlar biräsez, kürenä, tatarça söyläşü – ul tabiği. Min äyter idem, prezident kiñäşçese bularaq, ber un yıl elek tatar tele bolay kiñ qullanmıy ide däwlät strukturalarında. Ä bügenge köndä kimendä könneñ yartı könen sin tatarça söyläşäseñ. Şunsız berniçek tä buldırıp bulmıy. Bu inde üzgäreş, älbättä. Häm anıñ tä'sire, minemçä, bügen dä kürenä häm kiläçäktä, älbättä, kürenäçäk.
K. Kamal: İkençe ber qarşılıqqa birelü bar – kiräkme ul, ğomumän, tatarça söyläw, tatarça televidenie, tatarça gäzitlär digän. Anı urıslar ğına tügel, şul uq üzebezneñ tatarlar da birä. Çönki añlaşıla ki, tatar 100 protsent diärlek urısça söyli häm qaywaqıt urıstan äybäträk söyli. Mäğlümatınıñ zur öleşen ul urıs basmalarınnan ala, urıs televideniesennän, radiosınnan. Mondıy oçraqta, çınnan da, bälki, tatar telendä söyläw üzen aqlamıydır?
M. Aytuganova: Çınnan da, bu soraw, bälkem, qayber keşedä tuadır da, läkin minem üzemnem fikerem bar bu xaqta, sezgä dä sorawım bar, monda Azatlıq radiosınnan keşelär dä utıra – alaysa, şundıy fikerlärgä qarşı äytep, Tatarstan radiosı ğına tügel, Azatlıq radiosı kiräkme soñ ul? Dönya külämendä eşli qısqa dulqınnarda, urta dulqınnarda. Ğomumän, böten cir şarınnan informatsiä sezdän bara tatar telendä, başqort telendä – kiräkme soñ ul?
K. Kamal: Andıy soraw birüçelär bar, şuña kürä min cawapnı sezdän alırğa telim, üzem öçen.
M. Aytuganova: Älbättä, kiräk. Ni öçen disägez, min xäzer üz täcribämnän dä äytä alam, 15 yıl eşläp şul ölkädä, fikerem bar. Ägär ki bezneñ tatar telendä radio, televidenie häm gazetalar bulmasa, nindi üsterü turında, millätneñ kiläçäge turında süz baraçaq? Andıy süzlär bulırğa da mömkin tügel, çönki massa çaraları, radio, televidenie, gazetalar häm mädäniät ölkäsenä qarasaq ta, anda da üsterü bulırğa tieş, monnan başqa millätne berniçek tä üsterü häm millätneñ tele turında süz alıp barırlıq tügel. Aqıllı keşe añlıy – älbättä, millätne saqlaw häm üsterü turında süz barğanda, berençe çiratta, massa çaraları süz bara, häm äytkänebezçä, mädäniät ölkäsen üsterü turında bara.
K. Kamal: Cawabığıznı surätläp kenä ber misal kiterep kitäm. Nigä Azatlıq tatarça häm başqortça söyli didegez. Ul bit urısça da söyli, belüegezçä. Häm kübräk söyli bezgä qarağanda. Läkin ni qızıq, urıslarnı tıñlaw däräcäse tatarnıqına qarağanda küpkä, berniçä märtäbä küpkä tübän. Häm bu kürsätä ki, här millät keşesenä üz tuğan telendä däşsäñ, ul aña kübräk ışana, kübräk tıñlıy. Tatar mediası, bälki, moña kübräk iğtibar itärgä tieşter.
M. Aytuganova: Tağın ber fiker tudı sezne tıñlap. Bezneñ radio ike teldä eşli – rusça häm tatarça. Läkin tatarlar arasında bu radio kübräk tanılğan häm kübräk tıñlana da. Çönki rus telendä bik küp radiolar eşli bügenge köndä. Teläsä qaysısın qabızasıñ da, teläsä qaysısında törle-törle mäğlümatlar bar. Urıs massa çaraları küpçelektä äybäträk eşli bezgä qarağanda, tatarlarğa qarağanda. Läkin barıber tatar xalqına üz, tuğan telendä söylägän radio yaqınraq. Häm televidenie dä yaqınraq.
K. Kamal: Tatarstan öçen şul da xas: bezdä, mäğlüm ki, ike däwlät tele – tatar häm rus tele. Häm tatarça söyläw ğadättä tatar strukturaları aşa bara. Dimäk ki, alar ike teldä söylärgä tieşlär. Mondağı säyäsät, añlawımça, şundıy ki, radio bulsın, televidenie bulsın, ul iketelle tapşırular äzerläwgä nigezlänä. Bu säyäsätneñ kiläçäge barmı?
M. Aytuganova: Bügenge şartlarda bez äle tulısınça urısça häm tatarça ike kanal buldıra almıybız, ul bik küp finans taläplärgä bäylängän. Läkin bügenge köndä bez ber kanalda ike teldä eşlärgä mäcbür. Älbättä, minemçä, bu yaxşı küreneş tügel, ni öçen disägez, ike teldä eşli torğan radio häm televidenie kanalı – ul ber külämdä auditoriäne yuğalta. Çönki tatar telendä söylägändä, urıslar tıñlamıy, häm kiresençä, tatarlar tıñlasa da urıs telen, barıber alay yaqın itmi anı. Dimäk ki, bezneñ Tatarstanda, televideniene alsañ da, radionı alsañ da, däwlät tarafınnan qaraşnı küzdä totsañ, ike kanal bulırğa tieş. Berse urıs telendä eşli torğan, berse tatar telendä eşli torğan. Şul oçraqta ğına bez ike yakqa da eşläp, tegelären dä, boların da küzdä totıp, nindider tapşırular eşläp, alarnıñ mänfäğätlärenä turı kiläbez. Ä bügenge şartlarda, älbättä, bez ber teldä eşli torğan kanallarğa qarağanda, reytingnı yuğaltabız.
D. İsxakov: Qızğanıçqa qarşı, bezneñ informatsiä çaraları tatar telendägelär kübese däwläti strukturalar. Ä menä rus tellelär arasında şäxsi keşelär qulında bulğan kanallar, bäysez kanallar häm bäysez çaralar kübäyde. Bilgele, däwlät strukturalarınıñ härber problemağa üz qaraşları bula, häm qaywaqıtta alar problemağa kiñ qaramıylar, fäqät üz mänfäğätlärennän çığıp qına qarıylar. Ul yaktan, minemçä, tatar çaraları bik nıq ottıralar. Bezdä, döresen äytkän waqıtta, tatar matbuğatında häm tatar massaküläm informatsiä çaralarında bäysezlek azraq ruslar belän çağıştırğan waqıtta. Bu perspektivağa qarağanda bezneñ öçen zur ottırış. Şuña kürä monda uylarğa kiräk, niçek itep tatar informatsiä çaraların, şäxsi, ayırım keşelär qulında bulğannarın kübäytü mäsäläsen dä qararğa kiräk. Bez ber yakqa ğına eşläsäk, bezneñ öçen alğa taba yaxşı bulmayaçaq.
K. Kamal: Rafael' äfände, sez prezident kiñäşçese bit. Menä bu ölkädäge säyäsät mäsäläsendä anıñ qolağına nilär pışıldıysız?
R. Xakimov: Berençedän, telgä qarasaq, älbättä, bezdä andıy soraw tumıy, tatar tele kiräkme, yukmı.
K. Kamal: Bu iketellelek mäsäläse turında.
R. Xakimov: Bez ike teldä söyläşäbez, eşlibez, häm ike telsez eşläp bulmıy, däwlät strukturaları ike telsez yäşi almıy ğomumän. Mondıy problema yuk, bez anı ällä qayçan inde xäl ittek. Ä inde mass media digändä, bezneñ qaraş nindi? Ul kübräk bulsın, däwlätneke genä tügel, şäxsän, häm däwlätkä ul uñay. Qaywaqıt uylıylar, däwlät üz qulına alırğa tırışa, basıp-nitep. Beläsezme, bezneñ prezident häm anıñ komandası bik köçle, ul ber dä alardan qurıqmıy. Şuña alar bezneñ öçen faydalı, küpme kiñ tarala ul, küpme kübräk ğazet, radio, televidenie bulsa, şulxätle bezgä ul uñaylı. Läkin anı bik awır bit, menä, mäsälän, urısçanı kübräk tıñlıylar häm şuña reklama da kübräk kilä, anı totuı ciñelräk. Tatar radiosın yä televideniesen alay reklama aşa ğına totıp bulmıy, şuña ul yış qına byudjet belän bäyle.
K. Kamal: Yäğni, sezneñçä, tatar radio-televidenieneñ kiläçäge hiçşiksez däwlät subsidiälärenä bäyle bulırğa tieş?
R. Xakimov: Bügenge köndä şulay. Läkin kiläçäktä ul üzgärer häm bez tırışabız üzgärsen diep. Bügenge köndä byudjet östendä anı totuı awırraq däwlät öçen, ber kanal bulsa şul citä bezgä. Döresen genä äytkändä, bütän kanal aşa da, qaywaqıt şäxsän kanal aşa da ciñelräk eşläwe. Mäsälän, min üz täcribämnän çığıp beläm, şuña bez qullanabız törle kanallar, ber däwlät kanalı belän genä bäyle tügel. Läkin anı aldınğı yıllarda byudjettan finanslawsız bulmıy.
D. İsxakov: Özep bulmıy torğan ber bocra kilep çığa. Bez zäğif bulğaç, däwlät yärdäm itä, däwlät yärdäm itkäç, bez konkurentlı bula almıybız häm zäğif kileş qalabız. Menä bu bocranı irtäme-soñmı özärgä kiräk, ä däwlätneñ ul ölkädä programması, minemçä, yuk, niçek anı alğa taba üsterergä şul yul buyınça.
K. Kamal: Älfiä xanım, sez bu bocranı özü ölkäsendä berär retsept täqdim itmässezme bezgä?
Ä. Miñnullina: Min üzem, älbättä, bertelle mäğlümat çaraları öçen. Şul uq bezneñ intertat ta rus versiäse, mäsälän, berençe bulıp açıla häm ul bezneñ qayber qullanuçını şunduq qurqıta: ä, bu rustelle ikän, häm anı iğtibarlap tormıyça, ul anı qaywaqıt yabıp ta quya. Şuña kürä bez üzebezgä çaqırğanda äytep quyabız, sez qurıqmağız, anıñ anda tatar telenä dä küçep bula, tatarça da uqıp bula. Menä bu problema bezdä bik qatği räweştä tora. Miña televidenie häm radio öçen äytergä awır. Läkin internetta tatar säxifäse ayırım bulırğa tieş häm böten tatarnet anı şunduq kütärep alaçaq häm üzennän-üze reklama da eşli başlayaçaq. Häm miña qalsa, internetta reklama belän eşläw caylıraq ta radio häm televidenieğa qarağanda, çönki anıñ eşlängän texnologiäläre bar. Yaña säxifälär açu mäsäläsendä problemanı bolay çişep bulır ide dip uylıym. Ägär dä başlanğıç çorında däwläti yärdäm, kredit räweşendäme, bulsa, soñınnan bu säxifä, ägär dä ul yaxşı eşli başlıy ikän, ul üzen-üze aqlayaçaq häm şul uq kreditnı da qaytara alaçaq dip uylıym. Häm bu nindider däräcädä konkurensiä dä buldıraçaq, dimäk, sıyfatnı da kütäräçäk.
K. Kamal: Şuşı söyläşü aldınnan ğına min ber radio eşen yaxşı belgän yaxşı oyıştıruçı belän aralaşıp alğan idem. Ul da xäzer yaña kanal açu mäşäqätläre belän yöri. Min annan soradım, niçek, tatarça bulamı, urısçamı, iketelleme. Niçek äytälär, şulay eşliäçäkmen, dide. Läkin şäxsi fikeren äytte. İketelle radionıñ kiläçäge yuk dide ul. Şuña kürä monda, älbättä, härkem üz fikerenä iä bula ala bu ölkädä. Ä bez älegä soraw tıñlap ütik.
Nailä Nizami, Yaña ğasır radiosı: Miña qalsa, adäm balasınıñ mömkinlekläre çiksez, bu tellär mäsäläsendä dä. Bu soraw Damir äfändegä bulır inde. Sez äyttegez, tatar jurnalistları dönyağa çığarğa tieş dip. Läkin dönyağa çığasıñ ikän, näq menä bel problema çığa – ul tel belmäw mäsäläse. Şul uq ingliz tele bulsın. Bälki, yuğarı uqu yortlarında näq menä telne öyrätü mäsäläsen qamilläşterergä kiräkter? Sez närsä cawap birä alasız?
D. İsxakov: Min xätta täqdim iter idem ingliz telen Tatarstanda däwlät telläreneñ berse itärgä. Yäqutiädä andıy täcribä buldı. Ul berençe qarağanda ğına ber säyer närsä bulıp kürenä. Ä tatarçadan turıdan-turı inglizçägä küçsäñ, ul waqıtta sineñ dönyadağı urınıñ şunda uq üzgärä. Min uylıym, bezdä xäzer yaña buın üsep kilä dip. Küptän tügel miña söylädelär, Mäskäwdän kilüçe ğalimnär ber tatar gimnaziäsendä bulğannar, anda amerikannar da bulğan, häm bezneñ balalar amerikannar belän turıdan-turı ingliz telenä küçkännär dä, şunnan soñ amerikannar alarğa soraw birgännär cäditçelek turında. Balalar bik matur itterep añlatqannar, närsä ul cäditçelek häm tatarnıñ islamı. Şunda qarap torğan Mäskäwdän kilgän qayber Mäskäw keşeläre bik aptırap häm beraz qurqıbraq qarap torğannar bu küreneşkä, çönki menä bu yäş buın üsep citkäç, küp qalmadı inde, alar bötenläy başqa däräcägä kütäräçäk bezne. Şuña kürä ul yaktan bezneñ kiläçäk, min uylıym, normal' dip. Menä şulay bezgä çığarğa kiräk şundıy yullar belän dönyağa.
K. Kamal: İngliz telen däwlät tele iğlan itü yaxşı ideya, älbättä. Min tağın da östi alam. Misal öçen, Finlyandiäda şundıy yaxşı proekt tügel, ul inde eşli, ğamäldä. Anda här yäş ğalim dissertatsiäsen yaklar aldınnan internetta kimendä ike säxifäsen buldırırğa tieş. Bu anı ber yaktan üzen niçekter eşläwgä stimullaştıra, ikençe yaktan, finn internetınıñ däräcäsen kütärä, külämen arttıra. Menä bu ölkädä tatarnıñ yäş ğalimnäre dä, bigräk tä tarix institutında, Rafael' abıy, moña niçek qararlar ikän?
R. Xakimov: Bik uñay qarıybız. Bezneñ, älbättä, üzebezneñ sayt ta bar, internet belän dä bik yaxşı qullanabız. Häm bezneñ ber maqsat bar, anı äle söylämägän idek, berençe märtäbä, bu ser ide, açırğa barıber turı kiler. Bez uylıybız xäzer üzebezneñ institutnı kiñäytergä, filiallarnı açarğa menä şul internet aşa. Berençesen bez uylıybız Saratovta açarğa. Älbättä, internet bulmasa, bez andıy filiallar belän andıy eş itä almıybız. Ä bügen bezneñ üzebezneñ saytnı tutırabız, tatarowedenie digän häm kiñräk tä, törki-tatar dönyası digän. Häm bu çeltärne, päräwezne böten Räsäygä taratırğa uylıybız. Şunsız böten tarixçılarnı cıyıp eşlätep bulmıy. Bezneñ öçen bu yaña adım. Bu, minemçä, iskitkeç. Ber uylasañ, internet bulmasa, niçek bez ul ğalimnär belän bergä elemtä totar idek. Anı barıp citep tä bulmıy, küreşep tä, söyläşep tä. Ä monda inde yaña institut kiñäya, böten Räsäygä häm bütän illärgä, inşalla, kiñäyer dip uylıym.
K. Kamal: Seregezne Azatlıqqa satqan öçen räxmät.
R. Xakimov: Buşqa inde.
K. Kamal: İnde bez dönyadağı täcribä turında süz çıqqan ikän, şunı äytep kitärgä telär idem, tatar bu mäs'älädä, bu problema aldında üze genä qalmadı. Azçılıqlar dönyada küp. Häm qayberläre bu ölkädä tatarlarnı inde küptän uzıp kitte. Bu uñaydan min sezgä çittäge azçılıqlarnıñ täcribäse turında ber 3-4 minutlıq çığış täqdim itär idem. Bezneñ arada Azatlıq radiosınıñ marketing bülege mödire Frank Williams ta bar. Ul üze, menä bez urıs bulıp yöribez bit çittä tatar bulsaq ta, ul britan pasportlı uelş, çığışı belän. Häm Wales'ta bu ölkädä şaqtıy ğına zur uñışlar bar. Ul seznä menä şul qazanışlar belän tanıştırıp kitär.
F. Williams: To, çto ya uslışal zdes' segodnya – eto mne oçen' napominayıt polojenie del u menya na rodine, v Wales'e, na zapade Anglii. A yesli govorit' korotko, to valliyskoyazıyçnıyx polmilliona iz naseleniä 2,5 milliona. Problema stoit i stoyala oçen' ostro o vıyjivanii valliyskogo yazıqa. Eto oçen' drevniy yazıq, kel'tskiy yazıq. Mı bıli v Anglii, mı jili na Britanskix ostrovax do priezda anglosaksonsev. Mı qaq-to vıyjili, no vopros vıyjivaniä yazıqa stoyal oçen' ostro. İ koneçno, bez sredstv massovoy informatsii na valliyskom yäzıqe yazıq ne mojet vıyjivat'. Dvadsat' let tomu nazad bılo prinyato reşenie, dostatoçno original'noe, dlya toğo çtobı sredstva massovoy informatsii suşçestvovali na valliyskom yäzıqe. Yesli ran'şe VVS, gosudarstvennıyy kanal, proizvodil peredaçi na valliyskom yäzıqe i kommerçeskie kanalı toje delali peredaçi na valliyskom yäzıqe i bıli razbrosanı po raznım kanalam, i eto bılo nedostatoçno. İ bılo prinyato reşenie dvadsat' let tomu nazad sozdat' spetsial'nıyy kanal na valliyskom yäzıqe, gde budet poqazıwat'sya produksiä vsex kompaniy, vıypuskayuşçix peredaçi na valliyskom, i VVS, i kommerçeskix kanalov. Bıl sozdan taq nazıwayımıy çetvertıyy kanal Uels. Zdes' demonstriruetsya korotkiy rolik – proizvedeniä etoğo kanala na valliyskom yäzıqe. Kajdıyy den wıxodit 5 çasov na valliyskom na analogovom kanale, na digital'nom kanale wıxodit v den 11 çasov na valliyskom yäzıqe. Eto dostatoçno bol'şoe koliçestvo, eto bol'şe, çem peredaçi na şotlandskom, kel'tskom ili drugix yazıqax yazıqowıx men'şinstv v Yevrope. Etot kanal predstavlyaet wes spektr televizionnıyx proizvedeniy – i nowosti, minimum 40 minut v den, i televizionnıye dramı, mılnıyı operı, sport, kul'tura, kul'turnıye meropriätiä. Taq çto valliyskoyazıyçnıyy çelovek poluçayıt wes spektr toğo, çto suşçestvuet v oblasti televideniä. İnteresno zametit, çto s prixodom çetvertogo kanala na ssenu uje naçala rabotat' valliyskoyazıyçnaya kinopromıyşlennost'. Wıpustili neskol'ko polnometrajnıyx kino na valliyskom yäzıqe, neqotorıyı poluçili nominatsii na prizı Osqara v Amerike. Eto suşçestvuet tol'ko iz-za toğo çto yest' taqoy kanal i vopros o tom, otquda brat' tvorçeskie silı dlya polnotsennoy elektronnoy kul'turı na rodnom yäzıqe – etot kanal poqazıwayıt, çto samo suşçestvovanie taqoğo kanala, gde yest' taqoyı koliçestvo vremeni v efire, oçen' mnogo delayıt dlya toğo çtobı podtalkivat' lyudey na sozdanie kanalov na rodnom yäzıqe. Bez suşçestvovaniä etoğo kanala navernyaqa stabil'noe suşçestvovanie valliyskogo yazıqa ne bılo bı vozmojnıym. Koliçestvo lyudey, govoryaşçix na valliyskom yäzıqe, daje podnimaetsya v teçenie dvadsati let, poqa etot kanal suşçestvuet. Eto, koneçno, ne tol'ko iz-za suşçestvovaniä etoğo kanala, no sowmestno s usiliämi wozobnowit izuçenie valliyskogo yazıqa v şkolax, vozobnovlenie valliyskogo yazıqa qaq ofitsial'nogo yazıqa u Uel'se – vse eto sowmestno dayıt fon dlya toğo çtobı yazıq perestal wımirat, a naçal daje nemnojno protsvetat'. İ mass media v etom smıysle igrayut klyuçevuyu rol'.
D. İsxakov: Bezneñ fänni produksiäneñ 90 protsentı rusça eşlänä. Häm iñ zur problema bezdä xäzer yaxşı tärcemäçelär yuk. Menä bez eşkä totınğaç ta, berençe bulıp şuña abınaçaqbız. Anı şuşı kongress aldınnan ul problema inde açıq buldı. Bik küp äyberne tärcemä itärgä kiräk buldı, şırpı yandırıp ezläsäñ dä, yaxşı tärcemäçene tabıp bulmıy. Dimäk, bezneñ universitetlarda eşlängän eşlär bu ölkädä citärlek tügel.
Ä. Miñnullina: Monda tärcemäçe probleması da tügelder, töşençälärne ber qalıpqa salıp, standartqa kiterü kiräkter berençe çiratta. Çönki tärcemäçe, menä bez tärcemä itäbez, bezneñ töp problema – qaysıber töşençälärneñ tatarça variantı yuk.
D. İsxakov: Çönki ul fänni yaktan eşlänmägän, şuña kürä şulay ul. Ğalimnär rusça eşlilär häm rusça fiker yörtälär, ä tatarçası eşlänmägän.
K. Kamal: Menä bez yañadan şul ni eşlärgä kiräk digän sorawğa äylänep qayttıq. Xäterläwemçä, söyläşü dä şunnan başlanğan ide, nindi burıçlar digän, Miläwşä xanım üze soradı. Burıçlar, minemçä, sez kürgän wideodan yaxşı añlaşıla. Yartı million Uel's xalqı öçen könenä unber säğät original' programma.
Qaderle duslar, menä şulay itep inde bez tapşıruıbıznı tämamlarbız da. Anı Azatlıq radiosı Tatarstan televideniese belän bergä eşläde. Azaqta min ber, mäzäk tä tügel inde ul, tağı ber ğibaräle xikäya söylär idem. Azatlıq radiosına törle milli azçılıqlar tele, problemaları belän şöğıllängän belgeçlär küp kilä. Küptän tügel genä anda Klagenfurt, Avstriäda ul, universitetınnan Brigitta Buş digän xanım bulıp kitte. Ul Avstriädä, Sloveniä belän çiktäş rayonnarda, sloven telendä radiolar oyıştıru mäsäläsen tikşerä. Ul bezdän dä soraştı, Tatarstanda, Başqortstanda xällär niçegräk dip. Söyläp birdek, tellär belän niçek torğannı, mäğäriftä, urta mäktäptä, yuğarı mäktäptä tatar teleneñ ğamäldä bik ük bulmawı turında. Ul şunda uq, qarağız äle, bu bit elekke koloniäğa xas wazğıyät dide. Ul şaqtıy yılın Madağasqarda ütkärgän häm Madağasqarda näq şul uq xäl ikän. Anda fransuz tele östenlek itä, ä malağasi telen, ğadättägeçä, kuxnyada häm uramda az-maz işetäseñ. Madağasqarnıñ ber yaxşı yağı bar – ul bäysez däwlät häm metropoliädan yıraqta urnaşqan. Tatarstan Rusiä eçendä. Läkin tatarnıñ da xäle alay uq naçar tügelder dip uylıym, çönki yaxşımı-naçarmı, tatar telendä älegä Azatlıq radiosı söyli. Qatnaşuığız öçen bik zur räxmät. Kiläse oçraşularğa qadär.