Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Valeriy Tişkov: “Bu delegatlar cıyını aldan tözelgän isemleklär häm maxsus çaqırular buyınça uzdırıla. Alar törle-törle citdi qararlar qabul itsä dä, çınlıqta bu dokumentlar bernindi xoquqqa iä tügel” /Звезда Поволжья/

Xalıq sanın isäpkä alu yaqınlaşqan sayın basmalarda älege temanı yaqtırtqan yazmalar kübäygännän kübäyä bara. Bu atna gazetalarınıñ kübesendä grajdannardan xalıq sanın alu waqıtında beleşäçäk sorawlar basılğan. Xalıqnıñ citmeş biş protsentına birelä torğan anketa ünber sorawdan tora. Berençe bulıp tuğanlıq mönäsäbätlären açıqlarğa yärdäm itkän soraw bireläçäk. Ägär dä iregez tutıra ikän, sezne xatını dip yazaçaqlar. İkençe häm öçençe sorawlarda cenesegezne häm tuğan könegezne yazaçaqlar. Dürtençe soraw nikax mäs’äläsenä qağıla. Bişençe häm altınçı sorawlarda tuğan urın belän grajdanlıq bilgelänä. Cidençe soraw millätkä qağılışlı. Monda anketağa pasportta yazılğan millät tügel, ä cawap üzen nindi millättän dip äytä şul yazıla. Monnan tış tağın belem däräcäsenä, tel belügä qağılğan, kerem häm eş turında soraşaçaqlar. Bu anketa K forması dip atala. Monnan tış, D formasına tağın ike soraw östälä - “Bu şähärdä sez tuğannan birle yäşisezme?” häm xatın-qızlarğa ğına birelä torğan niçä bala tabu xaqındağı soraw. P formalı anketada isä yäşäw şartları, küpme mäydan biläw xaqında sorawlar bulaçaq. Xalıq sanın aluğa kilgändä kompozitor Gölşat Zäynäşevanıñ Mädäni comğa gazetında “Minem keräşen duslarım” digän yazması basılğan. Bezneñ millätne biş-altığa kiskäläp-waqlap kürsätep, san alğanda tatar milläte berböten, küpsanlı millät tügel digän näticä yasamaqçılar. Tatarnıñ keräşene, mişäre, noğayı, seber tatarı ayırım-ayırım, üzenä ber xalıq, imeş... Ğäcäyep xäl, bez üzebez belmibez, ä alar belälär. Änä şulay ber ildä, ber tufraqta tuıp, ber teldä söyläşep, ber ük cır-moñnarnı xäyran qalıp tıñlap, “ber cepkä terkälep bergä-bergä yäşäp yatqan keräşennärebez belän bez niçek inde berböten millät bulmıyq. Bu şaw-şularnı Mäskäwdäge “aqıllı başlar” – antropologiä fäne belgeçläre kiterep çığarğanın barıbız da beläbez, - di Gölşat Zäynäşeva. Älege belgeçlärgä kilgändä, Rusiä Fännär Akademiäseneñ etnologiä häm antropologiä institutı direktorı Valeriy Tişkovnıñ bu atnada Звезда Поволжья gazetında çıqqan “Tatar häwäslege” digän yazması millättäşärebezne bitaraf qaldırmas, dip uylıym. Ul “Bötendönya tatar kongressı partiä cıyılışlarına tiñ”, “Kem qatnaşa - kem xäl itä”, “Tatarnıñ eçke eşläre”, “Böyeklänü tüzemsezlege” digän büleklärdän tora. Tatarlarnıñ Bötendönya tatar kongressına tiñ cıyınnarnı xäzer barlıq millät xalqı da oyıştıra. Ämmä, alar yuğarı oyışma bularaq täqdim itelsä dä, bu barı ictimaği koallitsiä häm çara ğına, dip bäyäli Tişkov Rusiädä oyışqan barlıq millät xalqı oyışmaların. Şulay uq, ul andıy oyışmalarnı oçraqlı tözelgän cämğıätlär häm alarda tatar, çeçen xalqı isemennän avtoritar qararlar qabul itelä, di. Rusiä Federatsiäse Prezidentı Vladimir Putinnıñ Qazanğa säfäre waqıtında, tögälräge, tatar cämäğätçelege belän oçraşqanda etnologiä häm antropologiä institutı direktorınıñ millätlärne bülgäläw buyınça qırılğan eşläre Mintimer Şäymiev, İndus Tahirov häm başqalar tarafınnan kisken tänqitlände. Rusiä Prezidentı Mäskäwgä qaytqaç xalıq sanı mäs’äläsen tikşererbez, dip wäğdä itkän ide. Tikşergänme, yuqmı - anısı bilgesez, ämma Tişkovnıñ tatarlar arqasında barlıq xalıqnıñ milli oyışmaların kürä almasqa äylänüe gazeta bitlärendä açıqtan-açıq kürenä. Bu delegatlar cıyını aldan tözelgän isemleklär häm maxsus çaqırular buyınça uzdırıla. Alar törle-törle citdi qararlar qabul itsä dä, çınlıqta bu dokumentlar bernindi xoquqqa iä tügel. Qazanda uzğan Bötendönya tatar kongressı dip atalğan cıyın da barı tatar millätendäge küp bulmağan cirle grajdannarnıñ yäisä etnik partiäneñ cıyılışı. Bötendönya etnik qorıltaylar, qazaq tügäräkläre däwlät xakimiäteneñ köçsezlänüen kürsätä Monnan tış Tişkov küp kenä Rusiä tatarları öçen tuğan telläre bulıp rus tele tora, alar Tatarstannan yäşäw urınnarına qaytqaç uq tatar millätennän ikännären onıtalar, digän fiker uzdıra. Xalıq sanın isäpkä alu buyınça ul äzerbäycännarnı, balkarlarnı, qaraçaylarnı, noğaylarnı, ğomümän, böten törki xalıqnı tatar dip bilgeläwläre, ä xäzer alarnıñ ayırım etnik törkem bulırğa teläwlärendä berkemneñ dä qarşı kilmäwen äytä. Bu atnada Başqortostanda Bäläbäy tatar gimnaziäse direktorı Nurmöxämmät Xösäinovnı qähärläw şaqtıy bulsa da, «Mäğrifät» gazetınnan tış Bäläbäy turında Tatarstan matbuğatında bernärsä dä diärlek çıqmadı. Bu atnada Ufada uzğan fänni-ğämäli konferensiä turında şaw-şular küp buldı. Anıñ rezolütsiäse, Rusiä Prezidentı Putin, Tatarstan Prezidentı Şäymievkä möräcäğätläre Звезда Поволжья gazetında dönya kürde. Anda yazılğannar uquçılarda zur qızıqsınu uyatır dip uylıym, çönki yazmada Tatarstanda başqort xalqına qarşı kampaniä oyıştırılğan digän ğäyep taşlana. Ayıruça Tatarstan säyäsätçeläre, tarixçıları ğäyeplänä. Xalıq sanın isäpkä alu häm, ğömümän, çit töbäktä ğömer kiçerüçe millättäşlärebez xaqında Tatarstandağı Mäydan, Söyembikä, Tatarstan, Yalqın, Fän häm tel jurnalları şaqtıy sallı ğına yazmalar birde. Çallıda näşer itelüçe Mäydan jurnalı “Tatar möxite” digän rubrikada Başqortostannıñ İleş rayonı, Udmurtiä, Mordoviä, Kirov, Mäskäw, Perm, Ästerxan, Penza, Kurgan, Tömän, Çiläbedä yäşäwçe millättäşlärebez xaqındağı mäqälälär ensiklopedik baylıqqa iä. Alarda tatarlar turında barlıq mäğlümät birelgän. Şulay uq Tatarstannan çittä yäşäwçe Rafail Sibatnıñ “Şax Tur” yazmasında tatarlarnıñ tuğan cirlärennän şaxtağa eşkä kitkän millättäşlärebezneñ açı yazmışları taswirlana, şulay uq, Samara ölkäse Dimitrovgrad şähärendä yäşäp icat itüçe Ğaqil Säğirovnıñ şiğerläre belän tanışırğa mömkin. Ägär Mäydan jurnalındağı yazmalarnı basmanıñ xezmätkärläre töbäklärgä barıp, millättäşlärebez belän oçraşıp yazsa, Tatarstan jurnalındagılarnı töbäklärdäge tatar jurnalistları üzläre cibärgän. Jurnal Mintimer Şäymievneñ intervyusı belän açıla. Älege yazmadan TR Konstitutsiäseneñ yaña redaksiäse, milli kul'tura, respublikabızdan çittä yäşäwçe tatar eşquarları häm alarnıñ millättäşlärebezgä yardäm itüe, tatar älifbasın latinğa küçerü xaqında prezidentıbıznıñ qızıqlı fikerlären belergä bula. Ruxi bеrdämlеkkä häм xеzmättäşlеkkä kilgändä, älegä Qazannan başqa tatar mädäniäten österärlek häm Qazan belän yarışa alırlıq üzäklär yuq. Revolütsiägä qädär alar küp bulğan: Qazan belän ber ük basqıçta tormasalar da, аñа köçle konkurent bulğannar. Ufa, Irımbur, Troitsk, Peterburda tatar mäktäpläre, mädräsäläre bulğan, tatar telendä gazetlar çıqqan. Bügen isä Qazan bu ölkädä monopolist bulıp qala birä. Şul säbäple xäzer böten diasporanı Qazan tiräsenä tuplarğa kiräk. Başqa ısul yuq Rafael' Mostafinnıñ "XX ğasır tatar xalqına ni birde häm tatarlar dönyağa ni birde" digän publitsistik yazması küp uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym. Bezneñ millätkä närsä kiräk? Barınnan da elek – köçlärne berläşterü. Ägär dä inde sarizmnıñ, dini häm milli izüneñ iñ awır waqıtlarında da tatarlar üz mädäniätlären, tellären, ruxilıqların saqlıy, Qol Ğali, Möxämmädyär, Märcäni, Tuqay kebek fän häm ädäbiatnıñ yaıtı yoldızlarınıñ isemnären ğasırlar aşa alıp çığa alğannar ikän, bu isä xalqıbıznıñ kiläçäge barlığına ışanıç tudıra. Äyye, bezneñ öçençe meñyıllıq däwamında çäçäk atuçı möstäqil millät bulıp qalırlıq mömkinleklärebez bar. Ägär dä monı tatar milläteneñ här wäkile añlasa häm şunı teläsä. Düşämbe könne İdel buyı töbäklärendä “Milli mäğlümat çaraları häm tolerantlıq” digän konferensiä açıla. Ul Soros fondı yardämendä ütkärelä. Bu forumğa şuşı töbäktäge mäğlümat çaraları citäkçeläre häm xökümät wäkilläre çaqırıla. Temanıñ quyılışı bik qızıqlı häm aktual'. Ämma närsä soñ ul tolerantlıq. Törle fikerle şäxeslärneñ häm mäğlümat çaralarınıñ uzara anlaşuı häm obyektivlıqqa östenlek birü tügelme? Ni qızğanıç Başqortostandağı kiñküläm mäğlümat çaraları milli mäs’älälär xaqında barı tik ber genä qaraşnı çağıldıra. Ul da bulsa Könbatış Başqortostanda tatarlar tügel, ä nigezdä başqortlar yäşäwe turında. Tatarlar turında yazmalar bulsa da, tatar xälläre al da göl dip kürsätelä. Bu turıda başqaçaraq söyläwçelär yalğançı dip iğlan itelä. Xätta tatar telendä basıluçı gazetalarda da başqort xalqı turında ğına yazarğa röxsät itelä. Citmeş yıldan artıq çığıp kilüçe Qızıl tañ gazetı bitlärendä dä awıl xucalığı mäs’äläse häm tatar rayonnarında üz millätlären onıtqan başqortlar turında ğına mäqälälär bastırıla. Millionnan artıq tatarnıñ ruxi tormışın çağıldırmawçı bu ataqlı ğazetnıñ abruyı töşkännän töşä bara. Xäzer Qızıl tañnıñ tirajı qırıq dürt meñ çaması. Elek ike-öç tapqır azraq tiraj belän çıqqan başqort telle gazeta, üz millätenä tayanıp anı uzıp ta kitte. Bu şartlarda Başqortostanda tatar telle gazetalar bulsa da çın tatar matbuğatı üz xalqıbıznıñ mänfäğäten çağıldıruçı gazet bötenläy yuq diärgä mömkin. Başqortostandağı tatar telle gazetlarnıñ başqa xalıq turında ğına söyläwçe mäqälälärenä küzätü yazu kiñ cämäğätçelekneñ küñelen yarsıtırğa mömkin. Salawat Ğalinnıñ häm Äxmät Söläymanownıñ soñğı waqıtta çığarğan mäqälälären bu küzätüdä yañğıratsaq ul ike xalıq arasına çöy qağu bulır ide. Çöylärne qaqmıybız döresen genä söylibez. Döresen äytüçe tuğanına yaramasa da tarix häm tormış kemneñ xaqlı buluın kürsätä. Bu yulı da şulay bulır. Landış Xarrasova
XS
SM
MD
LG