Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Rafael Xäkim: «Terror ğämällären analizlaganda härwaqıt islam faktorı telgä alına. Qor’ändä ğäyepsez keşene yuq itü röxsät itelmi. Terror şähitlärne qotqara almıy, alar cännätkä eläkmiäçäk. Bügen, totıqlar aluğa näq menä Çeçnädä barğan suğış etärgäne añlaşıla. Bälkem, bu terrorçılar bötenläy Masxadov keşeläre tügelder, läkin alarnıñ maqsatı Çeçnäğä böten dönyanıñ iğtibarın yünältü. Minemçä, Putin, problemanı säyäsi yul belän xäl itüne wäğdä itsä, aqıllı eşlär ide. Moña Çeçennär da rizalaşır ide.» [ Республика Татарстан ]

Mäskäwdäge terror gämäle Tatarstan matbuğatın da bitaraf qaldırmadı. «Terror. Xöcüm urını -- Mäskäw», «Totıq-tamaşaçılar», «Ni säbäple çeçen suğışçıları, Mäskäwdä öydä kebek?» Bu qayber mäqälälärneñ başisemnäre ide. «Bez barıbız da totıqlar» dip yazdı älege xäl turında, yañadan çığa başlağan Восточный экспресс gäzite. “Xäzer bezne bernäsä belän dä şaqqatırıp bulmıy, nindider xäläkätlär turındağı xäbärne işetkändä, keşelär xätta siskänep te quymıy. Suğış qaydadır tawlarda tügel, ä monda häm xäzer bara”, dip yazdı gäzit xäbärçese. Yazma şulay däwam itelä:

Xäzer waqiğalar Mäskäwgä küçte. Nindider däräcädä härberebez, üzebezne totıqlar itep xis ittek. Bez -- barısına da äzer terorçılarnıñ totıqları. Bez -- säyäsät totıqları. Bez metroda, kontsertta, üz öyebezdä -- ğaciz. Qapma-qarşılıqlarğa kerep batqan dönyada, bez -- yaqlawçısız bulıp qaldıq. Amerikannar üzläreneñ snayperınnan qurqalar. Bezdä -- ber büre-suğışçı urınına, yaxşı qorallanğan häm äzerlängän törkemnär.

Mäğlümat çaralarında Stokholm sindromı turında söylänsä, bu gäzit Çeçen sindromı turında äytä. «Mäskäwdä, çığışı belän Kavkazdan bulğan ber keşene qinağannar. İrtägä kemne qinayaçaqlar?» - digän soraw birä gäzit. Atnalıq, şulay uq, tanılğan Qazan keşelärenä «Basıp alırğamı yäki söyläşülär alıp barırgamı?» digän soraw birep çıqqan. Küpçelek -- söyläşülär alıp baru häm federal ğäskärlärne Çeçnädän çığaru kiräklege turında äytä.

Вечерняя Казань gäzite dä şuşı mäsälägä fikeren belderde. “Niçek bu mömkin buldı? Çeçnädäge xäl kontrol astında dip söylilär, kem anda konrol itä? Säyäsätçelär soñğı öç yılda berençe tapqır, üzläreneñ kileşülär tözü burıçın iskä töşerdelär”, dip yazdı gäzit xäbärçese. Qazandağı su torbalarınıñ şartlawın, komunal sistemalarnıñ tuzuın misal itep kiterep, jurnalist, “Rusiä säyäsätendä bar närsä dä taşlandıq xäldä, qüät ministrlıqlarına küpme genä aqça birmä, köç belän Rusiädä tärtip urnaştırıp bulmıy» - dip yaza mäkälläneñ avtori Tänzilä İzmaylova.

Республика Татарстан da şuşı xälgä bağışlap tulı ber bit bastırıp çığardı. Gäzit, şulay uq säyäsätçelär, deputatlar, cämäğät eşlekleläre häm ğadi xalıq arasında soraştıru ütkärgän. Tatarstan Prezidentı kiñäşçese Rafael Xäkim da gäzit xäbärçese belän üzeneñ uy-fikerläre belän urtaqlaşa. Menä anıñ cawabı:

Terror ğämällären analizlaganda härwaqıt islam faktorı telgä alına. Ä mäğlümät çaralarında yış qına islamnan qurqu turında söylänä. Qor’ändä ğäyepsez keşelärne yuq itü röxsät itelmi. Terror şähitlärne qotqara almıy, alar cännätkä eläkmäyäçäk. Bügen, totıqlarnıñ alınuına, näq menä Çeçnädä barğan suğışnıñ etärüwe añlaşıla. Çeçennärneñ aksiälären aldan farazlap bula. Bälkem, bu terrorçılar bötenläy Masxadov keşeläre tügelder dä, läkin alarnıñ maqsatı -- Çeçnäğä böten dönyanıñ iğtibarın yunältü ide. Minemçä, Putin, problemanı säyäsi yul belän xäl itüne wäğdä itsä, aqıllı eşlär ide. Çeçenner da moña rizalaşır ide.

Duma deputatı İvan Graçev, terrorçılarnıñ tuğannarın qulğa alıp, törmägä utırtıp quyarğa kiräk di. Başqa cawap birüçelär “maxsus xezmätlär niçek monı kürmi qaldı, iminlek mäsäläläre nigä şulay soñ iskä töşte?” - digän sorawlar quya. Cawap birüçelärdän barı tik Däwlät premiäse laureatı Färit Şakirov qına bu xäläktä iltkän säbäplärgä tuqtala. «Suğışnı tämämlarğa kiräk, başqaça ul ber qayçan da betmäyäçäk, üz cireñdä barğan watandaşlar suğışında ciñüçelärneñ bulmawın, küptän añlarğa waqıt inde...» - di Färit Şakirov.

Tatar gäzitläre bu xäläkätkä bik salqın qaradı. Şähri Qazan gäzite ğadi xäbär bastırudan arı uzmadı. Watanım Tatarstan räsmi xäbärlärne tärcemä itep urnaştırdı. Ä Mädäni Comğa bu xäl turında bötenläy belmi qaldı axrısı. Ğomumän alğanda, mäglümät çaralarında, terorçılarnı gäyepläw taşqın bulıp barsa, bu gämälgä etärgän säbäplär, Çeçen cirendä barğan suğış, ber gäyepsezgä ülgän balalar turında iskä töşerülär tamçılap qına buldı.

Mädäni Comğa gäzite ällä aldan belep, ällä yalğış turı kiterep, bik tä aktual temağa -- terrorçılıqqa qarağan ber mäqälä urnaştırğan. «Bar dönyası qabatlıydır....» digän mäqäläneñ avtorı Ğazinur Morat terrornıñ asılı turında uylana. Bu dönyada tatar bulıp yäşäw awır häm tatar xalqına qarata terror gämälläre ber qayçan da tuqtap tormadı, di Ğazinur Morat. Anıñ mäqäläsennän ber özek:

Terror -- ul yortlar, küperlär, timer yullar şartlaw ğına tügel. Terror -- ul däwlätlärneñ -- däwlätlär, xalıqlarnıñ -- xalıqlar, dinnärneñ -- dinnär östennän idarä itü ısulı da. Terror -- ul çarasızlıqtan, köçsezlektän bärgälängän qawemnärneñ üz-üzen yaqlaw çarası da. Busın inde terrorğa qarşı terror dip tä atarğa buladır. Härtörle terror ğamälläre axır çiktä däwlät terrorizmına cawap räweşendä qılınadır. Xäzerge globalläşterü säyäsäte dä asılda terrorçılıq yärdämendä alıp barıladır. Läkin nindi genä maqsatnı küzdä totıp oyıştırılsa da, terror çınlıqta İblis ğämäleder.

Bu atna gäzitlärendä, ğomum milli temalardan, xalıq sanın alunıñ näticäläre, Tatarstan konstitutsiäse tiräsendä barğan bäxäslär, keräşen tatarlarınıñ canisäptä nindi räweştä qatnaşuı tikşerelde. Bu atnada gäzitlär tiräsendä bulğan yañalıqlar da iğtibarnı cälep itte.

Şuşı könnärdä Tatar-inform agentılığı Звезда Поволжья gäziten mäxqämägä birgän. Gäziteneñ bu atnadağı sanında älege agentlıqnıñ mäxqämägä birgän ğarizası basılıp çıqqan. Звезда Поволжья Tatar-inform agentlığı turında yalğan mäğlümät taratuda gäyeplänä. Mäxqämä eşen qaraw waqıtı äle bilgelänmägän.

Восточный экспресс gäzite ike aydan soñ yañadan çığa başladı. Baş möxärrir äytüenä qarağanda, gäzit investitsiä krizisın kiçergän häm xäzer anıñ xäle yaxşırğan, ul yaña yılğa qädär sigez bitle itep, ä soñınnan qalınayıp häm yışraq ta çığa başlayaçaq ikän. Gäzitneñ säyäsi qıblası üzgärmägän. Citäkçelek alışınu turında süzlär yörsä dä, mäqälälärdän nindider yaña xucanıñ buluı sizelmi. Gäzittä Ayrat Şäymiev belän külämle ängämäneñ basıluı nindider uylanularğa etärsä dä, gäzitne Şäymievqa yaqın şirkätlär finanslıy, digän farazlar raslanmıy. Atnalıq beraz yuqarsa da, bizäw häm materiallarnı urnaştıru tertiben, säxifälärneñ isemnären şul kileş saqlağan.

Tatar ğasırı digän säxifä dä üz urınında qalğan. Anda Vil Mirzayanov belän «Rusiäneñ soñğı dissidentmı?» dip isemlängän külämle äñgämäse basılıp çıqqan. Anda şulay uq, Vil Mirzayanov tarafınnan tözelgän, tatar mädäniäteneñ iñ mäşhür eşlekleläreneñ isemlege dä basılğan. Aña Klara Bulatova, Därdmänd, Amirxan Yeniki, Näcib Cihanov, Rinat İbrahimov, Sälix Saydäşev, Gabdulla Tuqay, Baqi Urmançı, Mäsxüdä Şämsetdinova, Röstäm Yäxin kebek şäheslär kerğän.

Gäzit Tatar ğasırı digän aksiäneñ däwam itüe turında da xäbär itä. Axır çiktä, iñ qızıqlı äñgämälär «XX ğasırnıñ 100 iñ mäşhür tatarı» digän kitap bulıp dönya küräçäk ikän.

Azatlıq radiosınıñ Başqortostan xäbärçese häm Звезда Поволжья gäzite birgän mäğlümätlärgä qarağanda, Başqortostanğa cibärelgän Miras jurnalınıñ sentäber sanı qulğa alınğan, xätta yandırılğan ikän. Bu sanda Başqortostanğa qağılışlı mäqälälär basılğan bulğan ikän. Mäsälän, anda Tatarstan Prezidentınıñ II Bötendönya başqort qorıltayında yasağan çığışı dönya kürgän. “Tatar etnoginezı” digän säxifädä, Mansur Xäsänovnıñ «Tatar milläteneñ berdämlege» digän mäqäläse, Miñnäxmät Saxapovnıñ «Ğayaz İsxaqinıñ tatar milläten berläşterügä xezmät itkän Berdäm ağım teoriäse» digän fänni eşe, Färit Yosıpovnıñ «Başqortostanda häm Ural töbägendä yäşäwçe tatarlarnıñ tarixı häm söyläşläre» dip isemlängän fänni mäqäläse basılıp çıqqan. Şunda uq Älfiä Ğallämävanıñ «Başqortostan tatarları tarixınnan» digän fänni eşe dä urnaştırılğan. İskändär İzmaylov üzeneñ «Tatar milläten bergä tuplawda tarixi ütkänneñ faktorı» digän mäqäläsendä tarixnı bozıp kürsätuneñ näticäläre, tatarlarnı waqlap, urta ğasırlardağı däräcägä töşerü, tarix säxnäsennän sızıp taşlaw kebek qurqınıç tırışlıqlar turında süz yörtä. Mäqälä şundıy süzlär belän tämamlana:

İl eçendä “etnik bombanı” şartlatu kötelmägän bälälärgä duçar itärgä, çitlärneñ tıqşınuına kiterergä mömkin. Ä bit, kem äytmeşli, bälä ayaq astında yata: etnik separatizm urıs xalqına da qağılmas dip kem garantiä birä ala? Mäsälän, urıslar «bez kazaklar», «bez pomorlar», «bez wätiçlar» dip tawış kütärsälär? Mäskäwgä şul xaqta uylarğa, İdel buyı tatarların bolğarlarğa, mişärlärgä häm «başqa millätlärgä» bülü belän şayarmasqa, kiresençä, millätlär arasında duslıq ceplären nığıtu xaqında qayğırtırğa kiräk. Çönki bütän uñay variant yuq.

Bikä Timerova
XS
SM
MD
LG