Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


”Başqortostandağı älege säyäsät inde küptän ütkärelep kilä. Anıñ başı uzğan ğasırnıñ utızınçı yıllarına barıp totaşa. Bez monı kürmämeşkä genä salıştıq. Anıñ berençe çatqıları tatar yazuçıları häm başqalarnı başqort yazuçıları itep raslarğa tırışuda üzeneñ çağılışın taptı. Tatar xalqınıñ ruxi mirası xisabına başqort mädäniäten bayıtırğa tırışular alğa taba da däwam itte” /Şähri Qazan/

Tatarstan matbuğatı bu atnada respublikanıñ konstitutsiäse, büdjet, salımnar turında küp yazdı. Yıl azagınıñ yaqınlaşuı massaküläm mäğlümät çaralarında da açıq çagıla başladı. Respublikada küp närsälärgä näticälär yasala. Ämma, xalıq iğtibarın atna başında uq «Şähri Qazan» gazetında Xämzä Bädretdinovnıñ “Yülärlär yortınnan ber yazma” digän mäqäläse cälep itte. Älege yazma bügenge tormışnıñ ğädelsezlege turında uylanırga mäcbür itä. Psixiatria xastaxanäsenä oçraqlı gına elägüçe yuğarı belemle eşquar Xalit yülärlär yortınnın çığa almıy integä. Bu xälne jurnalist Bädretdinov redaktsiägä Xalittan kilgän xattan soñ tikşerä başlıy. Xatnıñ eçtälege monnan ğibärät:

«Xörmätle redaksiä! Sezgä Qazandağı psixiatria xastaxanäseneñ 11-nçe irlär bülegennän Xalit yaza. Min monda niçek eläktemme? Röxsät itelmägän urınga, yäğni Kreml buyına kergäç, avtoinspektorlar tuqtattı. Militsionerlar belän bäxäskä kerdem. Şunnan soñ mine biregä kiterdelär. Üz rizalığımnan başqa däwalarga kereştelär. Min bit saw-sälämät keşe. Awırular arasında üzemne «sorı qort» kebek xis itäm. Çönki aşıym, yoqlıym häm bernärsä dä eşlämim. Ä eşem tik tora. Yaqınnarım minem qaya ikänlekne belmilär. Şuña kürä, Tatarstan Yuğarı sudına möräcäğät itärgä mäcbür buldım. Ämma älegä annan cawap yuq. İnde nişlärgä dä belmim. Sezdän yazmışım belän qızıqsınuığıznı, älege waqiğädän çittä qalmawığıznı, hönäri namuslıq kürsätep, mine yaqlawığıznı sorıym».

Xalitnıñ älege xatınnan soñ jurnalist xastaxanägä yul tota, ämma baş tabib añlaşu öçen işeklärne açarga bik aşqınıp tormıy. Tatarstan respublikasında keşe xoquqları buyınça wäkälätle wäkillek yuristı Lyudmila Kryukova belän xastaxanägä kilgäç kenä yuğarı kategoriäle tabib-psixiatr Näsimä Akulova belän oçraşalar. Ul isä anı eneläre, abıyları mäcbüri räweştä däwallattırunı xuplıy, di. Şul taläp 18 üktäbr könne Sovet rayonı sudınıñ küçmä utırışında da qänäğätländerelgän. Xalit üze isä, «Mine rizalığımnan başqa däwalıylar. Törmädä dä keşe xoquqların bu qädär bozmıylar. Ä monda sudta yaqlawçı xezmätennän faydalanırğa da röxsät birmilär»,- di. Anı alıp çığıp kitkäç, Näsimä Akulova, «Qaragız äle, bu iptäş moñarçı tınıç qına yörgän ide, ä xäzer nindi süzlär söyli. Soñğı könnärdä üzenä tabletka ğına birä başlagan idek. Ul alarnı qullanmıy, axrısı. Küräseñ yañadan ukol salırga kiräkter», - di. Äyye, yülärlär yortına eläkteñ isä - çıqtım yuq. Xalit belän dä şundıy uq xäl. Anı monda yatqızu küräseñ kemgäder qulay digän fiker uzdıra «Şähri Qazan» gazetı.

Ğomumän, bügenge zamanda qulay bulmağan, kemneñder nindider eşendä ayaq çalgan keşelärne yülärlär yortına yabu açıq küreneş. Küptän tügel «Вызов» kitabınıñ isem tuyın ütkärergä Qazanga qaytqaç, xalıqara hawa alanınnan kire torğan cirenä quıp cibärelüçe millättäşebez Vil Mirzayanov:

«Ägär Rusiädä kemder niçekter türä bulsa, ul üzennän-üze «aqıllı» däräcäsen ala. Monda tormış nıqlap urnaşqan yünäleş buyınça ağa da ağa, yäğni min türä - sin yülär, sin türä - min yülär. Bu «zamana - köçleneke» ğibäräsenä ğämälgä aşarga mömkinçelek birüçe bügenge cämğiätneñ awıru yaşäw räweşe».

30 avgusta Rusiä Prezidentı Vladimir Putin Qazanda kongress qunaqları belän oçraşqanda kürşe respublika wäkile – Bäläbäydäge tatar gimnaziyäse direktorı, «Başqortostanda tatar buluı ciñel tügel», digän cömläne ıçqındırğaç, änä urındagı xäkimiät tarafınnan niçek kenä ezärleklänmäde. «Aqıllı keşe Prezident Mortaza Räximov yanında mondıy süzne äytmäs», - dip, yülärlär yortına ğına bikläp quyası qaldı», - di «Şähri Qazan» jurnalistı Bädretdinov. Dimäk «azatlıq», «demokratiä» dip, yarıy-yaramıy sızığınnan çıgudan Allam saqlasın.

«Tatarstan yäşläre» gazetındağı «Telegezgä salınmagız» digän yazmada da, Mäskäwdä bulıp uzğan soñğı qotoçqıç waqiğadan soñ matbuğat häm mäğlümät çaralarınıñ irege qısıla başlaw mömkinlege turında äytelä. Süz irege isä Rusiädä «demokratiä» dip atalğan närsäneñ iñ zur qazanışlarınıñ berse ide, tik xäzer ul da «süz irege» digän «närsägä» genä äylänep qalırga mömkin.

«Rusiä matbuğat çaraları Çeçnäne terrorçılıq oyası dip kürsätä. Masxadov isä ilne suğışqa kiterep, anıñ iqtisadın cimerttergän, ädäm yäşi almaslıq xälgä citkergän ikän. Ä niçä yıllar däwamında çeçen ciren näq menä Rusiä armiäseneñ cirdän, küktän ayawsız utqa totuı turında däşmilär. Kiläçäktä küp närsälär xaqında awız açarga da yaramas. Monnan soñ «baş kütärüçelär», «azatlıq öçen köräş» digän süzlär äytü – terrornı yaqlaw, dip bäyälänäçäk. Dimäk, artıq telebezgä salınırğa yaramıy», - dip yaza «Tatarstan yaşläre» gazetı.

Bilgele, Rusiädä qaysı ğına ölkäne alıp qarasañ da, aña ğına xas bulğan üzençäleklär bar. Rus demokratiäse dä iskärmä tügel. Döresräge, bezneñ böten ekzotik yäşäw räweşe änä şul demokratiäneñ moñarçı berqayda da bulmağan ğärip formanı aluı näticäse tügel mikän. Damir İsxakovnıñ «Звезда Поволжья» gazetında dönya kürgän yazmasındağı qayber faktlar da şul xaqta söyli. Xalıq sanın isäpkä alu buyınça Başqortostanda başqortlar ikençe urınğa çıqqannar, digän süzlär yöri, - dip yaza İsxakov. Alarnıñ sanı qayber versiälär buyınça 29 protsent, qayberläre buyınça - 30 protsenttan da artqan dilär. Başqortostan respublikası Prezidentı Mortaza Räximov xalıq sanın isäpkä alır aldınnan, başqortlar dürt protsentqa artaçaq, digän ide. Ul oçraqta başqortlar 26 protsent bulırğa tieş ide. Närsägä dä qaramastan, başqortlar sanı 3-4 protsenqa artqan. Bu 160 meñnän 200 meñgä yaqın digänne añlata. Dimäk, Başqortostanda yaşäwçe tatarlar şul xätle yuğalğan. «Min monı uylağanda Amerika Quşma Ştatlarınıñ ğalim, professor, paqıstanlı Maliknıñ süzlären isemä töşerdem, - di İsxakov. Ul kürşe Respublikada bulğannan soñ, Başqortostan Mäskäw belän yäşeren kileşü tözegän, bu bit açıqtan-açıq kürenä digän ide. Dimäk bu çınnan da şulay bulgan», -di ul.

«Şähri Qazan» gazetında Yaxya Abdullinnıñ «Tatar-başqort mönäsäbätendäge ayanıçlılıq», digän mäqäläse dä şul mäs’älägä qarıy.

«Başqortostandağı älege säyäsät inde küptän ütkärelep kilä. Anıñ başı uzğan ğasırnıñ utızınçı yıllarına barıp totaşa. Bez monı kürmämeşkä genä salıştıq. Anıñ berençe çatqıları tatar yazuçıların häm başqalarnı başqort yazuçıları itep raslarğa tırışuda üzeneñ çağılışın taptı. Tatar xalqınıñ ruxi mirası xisabına başqort mädäniäten bayıtırğa tırışular alğa taba da däwam itte», - di Abdullin.

Başqortlarnıñ bu qılanışına bolşeviklarnıñ, Rusiä xökümäteneñ tatarlarğa qarata ütkärelgän säyäsäte yul açtı. Rusiä xakimiät dairäläreneñ bu säyäsäte hiçqayçan tatar faydasına bulmadı. Bügen dä isä Valeriy Tişkov kebeklär monı quyırta. «Восточный экспресс» gazetındağı «Zurlarnı örketü, yäğni Mäskäw ğalimnäre tatarlar belän kemne qurqıta», digän mäqälä Tişkovnıñ «Независимая газета»da basılğan «Qazan därte» mäqäläsenä cawap bulıp tora. Häm bu mäqälä äle kiläçäktä şaw-şuğa, törle bäxäslärgä säbäp bulır tösle.

Küptän tügel Kamal teatrında «Küktaw» tatar kinosınıñ premyerası uzğan ide. Bu atnada Tatarstannıñ küp kenä basmaları berençe tatar kinosına qarata üz fikerlären belderde. Alar arasında xuplağannarı da, tänqitlägännäre dä bar.

Noyäbrdä çıqqan «Aqçarlaq» atnalıq gazetınnan cırçı Zöhrä Şärifullina, İlsaf, kinoda töşüçe millättäşebez Çulpan Xammatovanıñ irennän ayırıluı häm başqa säxnä keşeläre turında qızıqlı yazmalar uqırga mömkin.

«Жизнь» gazetında çıqqan «Şärä Alsu tözägeç astında» digän yazmada Alsunıñ berençe tapqır Mäskäwdä bulğan kontsertın taswirlawdan tış, millättäşebezne «qaraltırğa» tırışqan faktlar da şaqtıy kiterelä.

«İdel» jurnalınıñ 10-nçı sanı Raşat Nizaminıñ «Qayda sez, tatar yäşläre» digän yazmadan başlana. Ul anda III Bötendönya tatar kongressında yäşlär mäs’äläse kirägençä qaralmadı, digän fiker uzdıra. “Kiläçäk – yaşlär qulında, dip söylärgä yaratabız. Ämmä alarnı añlı räweştä, oyışqan töstä, ideologik häm strategik ber yünäleş belän zur säyäsätkä tartıp kertü citenkerämi bezdä», - di «İdel» jurnalı baş möxärrire Nizami.

Rkail Zaydullin isä: «Ğomümän, älege kongress tatar türäläreneñ rejisserlığında quyılğan qupşı spektakl’ sıman tä’sir qaldırdı. Delegatlar monda tawışsız statistlar ğına ide», - di ul «Qañgıraş» digän yazmasında.

«İdel»neñ «Milliät» säxifäsendä İldüs Ämirxan belän basılğan äñgämä dä bik qızıqlı. “Mäskäw tozagınıñ cime – ul bezneñ näfesebez. İllärne, däwlätlärne ciñep bula. Ä üz näfeseñne ciñep bulamı?” - digän soraw quyıp uquçını uylandırırğa mäcbür itä.

«Tatarstan» jurnalınıñ çirattağı ünberençe sanı Çiläbe ölkäsendä ütkän Tatarstan Respublikası könnärenä bağışlanğan reportaj belän açıla häm respublikanıñ säyäsi tormışındağı möhim waqiğalarğa analitik küzätü yasıy.

Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı Prezidiumı äğzası Marat Ğälievneñ mäqäläse Tatarstan Konstitutsiäse qabul itelügä un yıl tuluğa bağışlana. Ul anda 1992 yılğı Konstitutsiäneñ Tatarstan tarixında küpmillätle respublika xalqınıñ tögäl ixtıarın çağıldırğan berençe Konstitutsiä buluın bilgeläp ütä.

Çit cirlärdä yäşäp üz ilen häm üz xalqın danlağan tatarlar şaqtıy. Alar üzlärennän soñ säyäsättä, meditsinada häm başqa ölkälärdä onıtılmaslıq ez qaldırdılar. Qıtaynıñ iñ yaña tarixına kürenekle däwlät eşleklese bulıp kerep qalğan Borhan Şäxidi turında yazma «Tatarstan» jurnalında täqdim itelä.

«Söyembikä» jurnalınıñ 10-nçı sanında Mädinä Afzalova «Tatar – ul böyek millät, ul berböten häm bülenmäs xalıq» digän yazmasında kongress turındağı uylanuların, qızıqlı şäxeslär, kongressqa kilgän delegatlar belän äñgämäsen täqdim itä. İlsöyär Xäyrullinanıñ «Aqıl wä xis bizmänendä» digän mäqäläsendä Tatarstan respublikası Premyer-ministr urınbasarı Zilä Wälieva tormışı açıq çağıla. Jurnalda uquçılar küñelen cälep itärlek tağın şaqtıy ğına yazmalar dönya kürgän.

Landış Xarrasova
XS
SM
MD
LG