Düşämbe kön, 18 noyäber, Tatarstan öçen öçlätä awır kön. Bu säyäsi maxmırnıñ berençe säbäbe – uzğan comğada Rusiä Däwlät Dumasında respublikalarnıñ däwlät tele bularaq iğlan itelgän milli tellärdä qullanıla torğan älifbalar barı tik kirill xärefenä nigezlänergä tieş, digän qanun qabul itelü. Säyäsi dairälär öçen bu ayaz könne kük kükrägän kebek yäki ciñü xörmätenä tuplardan atıp, tantana qılu sıman ber ğämäl. Tatarstan sivilizatsiäle dönya, Yevropa däräcäsendäge regionnıñ ber öleşe bulırğa teläp xäzer qullanudan töşep qala başlağan tatar telen kompyuter texnologiäsendä qullanu öçen aqrınlap latin älifbasına küçü turında qanun qabul itkän ide. Xäzer bu qanun qabul itelügä 3 yıl tuldı. 10 yıl eçendä parallel' räweştä kirill häm latin älifbaların qullanıp, tatarça yazmanı latinğa qaytaru yünäleşendä küp kenä eşlär başqarıldı.
Ämmä, soñğı ike yıl şuşı xäref reformasına qarşı fedaral' üzäk basımı astında ütte. Törle xäylälär, mäkerle xatlar oyıştırıp qına latinğa qaytunı tuqtata almağaç, federal' üzäk Dumadağı derjavaçıl fraksiälär qulı belän Tatarstannı üz urınına utırtır öçen maxsus äzerlängän qanun proektın tawışqa quydı. Rusiädä yäşäwçelärneñ 83 protsentı ruslar, bik küp öleşe rusça söyläşüçe mañqortlar, azçılıq täşkil itkän millätlärneñ ixtıarın ciñä aluın kürsätte. Moña qädär parlamenttağı yäki cämğıättäge küpçelek kürälätä azçılıqnı taptap kitü ürnägen kürsätmägän ide äle. Dimäk, milli zıyalılarnı, globalizatsiä şartlarında ğomümi standartlarğa täñgäl kilgän älifbanıñ kiräklegen añlağan rus ğalimnäre tupas räweştä çitkä tibelde. Tatar yäki Tatarstan dip yörüçelärgä tın da çığarmıyça buysınıp utırırğa quşıldı.
Mondıy ğämällär säyäsi kierenkelek, federal' üzäk belän respublikalar arasında salqınlıq uyatırğa sälätle. Bez radio dulqınnar yärdämendä şuşı kierenkelekne arttırırğa yäki yarağa toz sibärgä cıyınmıybız. Xäzer New Yorktağı neboskreblarğa höcüm itüçelärne ezläw, Mäskäw teatr üzägendäge faciğädän sabaq alu, yomğaq yasaw waqıtında xäref reformasın quyırtıp kürsätü urınlı bulmas ide. Bu könnärdä möselman yäki tatar digän isem belän xäräkät itüçe här keşe qıyınlıqqa oçrıy bit. Movsar Baraev citäkçelegendäge terrorçılar törkemeneñ yözlärçä keşene totıq itep aluınnan soñ menä şundıy awır wäzğiät kilep çıqtı. Billärenä şartlatqıç taqqan şähit qızlarnı tamaşa zalına alıp kilü Rusiädäge qarçığalar, qatı qullı säyäsät yaqlılar öçen bik uñaylı sıltaw bulaçağın uyladılarmı ikän? Ni bulsa da buldı. Xäzer Tatarstan häm tatarlarnı çeçennar belän ber safqa bastırıp qayızlaw ğämälläre kürenä.
Bu şartlarda Tatarstannıñ häm tatar xalqınıñ üze telägän xäreflär belän qullanuğa qarşı töşü, Rusiä Duması deputatları öçen susağan keşe su eçkän kebek buldı. Küpçelek tellär turındağı qanunğa östämä öçen tawış birde. Televidenie aşa kilgän reportajlar da küpçelekneñ älege problemanı belmäwen häm añlamawın raslıy. Küpçelek Tatarstanda rus telen latinğa küçerälär dip uylıy. Küpçelek Rusiä konstitutsiäse buyınça här xalıqnıñ üz telen üze xäl itärgä tieşlegen belmi. Qazan jurnalistları cäncallı qanun qabul itelgän könne ük uramda oçrağan keşelärneñ fikerlären beleştelär. 3 keşeneñ ikese, älbättä, bu latin xäreflären hiç añlap bulmıy, kirill belän bik caylı bit, dip cawap birde. Bu turıda fiker yörtüçe deputatlarnıñ da, ğadi keşelärneñ dä kübese älegä şuşı älifba reformasınıñ asılın, Tatarstandağı tellär qullanışınıñ xäle turında bernärsä dä belmilär. İñ ayanıçı, menä şuşı turıda mäqälälär, reportajlar äzerläwçelär, qanunnar yazuçılar, östän oyıştırılğan xatlarğa imza quyuçılarnıñ 99 protsentı tatar telendä yazmıy da, uqımıy da. Häm uqrığa da cıyınmıy. Şunlıqtan, şul uq kirill älifbasında çığuçı kitaplarnı, gäzit-jurnallarnı uquçılar sanı küz aldında kimep bara. Ä inde tatarça yazıp ta, älifba turındağı qanunğa qarşı çığuçılarnıñ zur öleşe beryulı ike älifba belän tuğan telebezneñ yäşäw moxiten kiñäytü turında küz aldına kitermi. 5-6 kitap çığarıp, şunı kiläçäktä uqıy almaslar dip qayğırğan qayber yazuçılar häm ğileme iskergän yalqawraq uqıtuçılar xäzer ciñel tın alıp quydı. Ämmä, älifba bäxäse äle başlana ğına. Äle genä min añlatqan pozitsiä tarafdarları fän häm xoquq nigezendä genä fiker yörtälär. Dimäk alar millätebezgä qarşı başqarılğan ğädelsezlekne añlap, yañadan zur köräşkä çığa.
Xäyer, alar yalğız tügel. Qatlawlı wäzğiättä begelüçän xäräkät itüçe Mintimer Şäymiev latinğa küçüne tıyunı keşe xoquqların bozu, dip atadı. Dumada qabul itelgän qanun Federatsiä Şurasına kertelgänçe, yañadan ekspertiza ütärgä tieş, dip sanıy Tatarstan prezidentı. Kürenekle dramaturg häm deputat Tufan Miñnullin Dumanıñ älege qanunın bernindi äxlaq häm mantıyqqa sıymıy torğan ğämäl, dip sanıy. Anıñ fikerençä, irtäme-soñmı bu qanun köçennän çığarılırğa tieş. Däwlät Şurasınıñ komissiä räise Razil Wäliev älege qanunnı säyäsi qarar, dip atadı. Parlamentta xoquq nigezendä tügel, ä säyäsi konyunktura nigezendä qanunnar çığara torğan ilneñ diktaturağa tägärägäne kürenep tora.
Näq şundıy uq fikerdä toruçı Vladimir İsakov Dumanıñ xoquq idäräsen citäklägän çağında, ber yıl elek, älifba mäsäläse xoquq häm parlament wäkälätendä tügel, ä barı tik fänni mäsälä, dip räsmi zaklyuçenie çığarğan ide. Berniçä aydan soñ ul şuşı qaraşın üzgärtmiçä parlamentnıñ xoquq idäräse citäkçese wazıyfasınnan kitep bardı. Yäğni, älege mäsäläneñ kiläçäktä konstitutsion sudta, xalıqara mäxqämädä ozaq yıllar buyı qaralaçaq ikänlege kürenep tora. Dimäk, tatar mäsäläse kiläçäk yıllarda tamaq töbendäge qılçıq kebek säyäsi dairälärne çänçep toraçaq.
Ämmä, soñğı ike yıl şuşı xäref reformasına qarşı fedaral' üzäk basımı astında ütte. Törle xäylälär, mäkerle xatlar oyıştırıp qına latinğa qaytunı tuqtata almağaç, federal' üzäk Dumadağı derjavaçıl fraksiälär qulı belän Tatarstannı üz urınına utırtır öçen maxsus äzerlängän qanun proektın tawışqa quydı. Rusiädä yäşäwçelärneñ 83 protsentı ruslar, bik küp öleşe rusça söyläşüçe mañqortlar, azçılıq täşkil itkän millätlärneñ ixtıarın ciñä aluın kürsätte. Moña qädär parlamenttağı yäki cämğıättäge küpçelek kürälätä azçılıqnı taptap kitü ürnägen kürsätmägän ide äle. Dimäk, milli zıyalılarnı, globalizatsiä şartlarında ğomümi standartlarğa täñgäl kilgän älifbanıñ kiräklegen añlağan rus ğalimnäre tupas räweştä çitkä tibelde. Tatar yäki Tatarstan dip yörüçelärgä tın da çığarmıyça buysınıp utırırğa quşıldı.
Mondıy ğämällär säyäsi kierenkelek, federal' üzäk belän respublikalar arasında salqınlıq uyatırğa sälätle. Bez radio dulqınnar yärdämendä şuşı kierenkelekne arttırırğa yäki yarağa toz sibärgä cıyınmıybız. Xäzer New Yorktağı neboskreblarğa höcüm itüçelärne ezläw, Mäskäw teatr üzägendäge faciğädän sabaq alu, yomğaq yasaw waqıtında xäref reformasın quyırtıp kürsätü urınlı bulmas ide. Bu könnärdä möselman yäki tatar digän isem belän xäräkät itüçe här keşe qıyınlıqqa oçrıy bit. Movsar Baraev citäkçelegendäge terrorçılar törkemeneñ yözlärçä keşene totıq itep aluınnan soñ menä şundıy awır wäzğiät kilep çıqtı. Billärenä şartlatqıç taqqan şähit qızlarnı tamaşa zalına alıp kilü Rusiädäge qarçığalar, qatı qullı säyäsät yaqlılar öçen bik uñaylı sıltaw bulaçağın uyladılarmı ikän? Ni bulsa da buldı. Xäzer Tatarstan häm tatarlarnı çeçennar belän ber safqa bastırıp qayızlaw ğämälläre kürenä.
Bu şartlarda Tatarstannıñ häm tatar xalqınıñ üze telägän xäreflär belän qullanuğa qarşı töşü, Rusiä Duması deputatları öçen susağan keşe su eçkän kebek buldı. Küpçelek tellär turındağı qanunğa östämä öçen tawış birde. Televidenie aşa kilgän reportajlar da küpçelekneñ älege problemanı belmäwen häm añlamawın raslıy. Küpçelek Tatarstanda rus telen latinğa küçerälär dip uylıy. Küpçelek Rusiä konstitutsiäse buyınça här xalıqnıñ üz telen üze xäl itärgä tieşlegen belmi. Qazan jurnalistları cäncallı qanun qabul itelgän könne ük uramda oçrağan keşelärneñ fikerlären beleştelär. 3 keşeneñ ikese, älbättä, bu latin xäreflären hiç añlap bulmıy, kirill belän bik caylı bit, dip cawap birde. Bu turıda fiker yörtüçe deputatlarnıñ da, ğadi keşelärneñ dä kübese älegä şuşı älifba reformasınıñ asılın, Tatarstandağı tellär qullanışınıñ xäle turında bernärsä dä belmilär. İñ ayanıçı, menä şuşı turıda mäqälälär, reportajlar äzerläwçelär, qanunnar yazuçılar, östän oyıştırılğan xatlarğa imza quyuçılarnıñ 99 protsentı tatar telendä yazmıy da, uqımıy da. Häm uqrığa da cıyınmıy. Şunlıqtan, şul uq kirill älifbasında çığuçı kitaplarnı, gäzit-jurnallarnı uquçılar sanı küz aldında kimep bara. Ä inde tatarça yazıp ta, älifba turındağı qanunğa qarşı çığuçılarnıñ zur öleşe beryulı ike älifba belän tuğan telebezneñ yäşäw moxiten kiñäytü turında küz aldına kitermi. 5-6 kitap çığarıp, şunı kiläçäktä uqıy almaslar dip qayğırğan qayber yazuçılar häm ğileme iskergän yalqawraq uqıtuçılar xäzer ciñel tın alıp quydı. Ämmä, älifba bäxäse äle başlana ğına. Äle genä min añlatqan pozitsiä tarafdarları fän häm xoquq nigezendä genä fiker yörtälär. Dimäk alar millätebezgä qarşı başqarılğan ğädelsezlekne añlap, yañadan zur köräşkä çığa.
Xäyer, alar yalğız tügel. Qatlawlı wäzğiättä begelüçän xäräkät itüçe Mintimer Şäymiev latinğa küçüne tıyunı keşe xoquqların bozu, dip atadı. Dumada qabul itelgän qanun Federatsiä Şurasına kertelgänçe, yañadan ekspertiza ütärgä tieş, dip sanıy Tatarstan prezidentı. Kürenekle dramaturg häm deputat Tufan Miñnullin Dumanıñ älege qanunın bernindi äxlaq häm mantıyqqa sıymıy torğan ğämäl, dip sanıy. Anıñ fikerençä, irtäme-soñmı bu qanun köçennän çığarılırğa tieş. Däwlät Şurasınıñ komissiä räise Razil Wäliev älege qanunnı säyäsi qarar, dip atadı. Parlamentta xoquq nigezendä tügel, ä säyäsi konyunktura nigezendä qanunnar çığara torğan ilneñ diktaturağa tägärägäne kürenep tora.
Näq şundıy uq fikerdä toruçı Vladimir İsakov Dumanıñ xoquq idäräsen citäklägän çağında, ber yıl elek, älifba mäsäläse xoquq häm parlament wäkälätendä tügel, ä barı tik fänni mäsälä, dip räsmi zaklyuçenie çığarğan ide. Berniçä aydan soñ ul şuşı qaraşın üzgärtmiçä parlamentnıñ xoquq idäräse citäkçese wazıyfasınnan kitep bardı. Yäğni, älege mäsäläneñ kiläçäktä konstitutsion sudta, xalıqara mäxqämädä ozaq yıllar buyı qaralaçaq ikänlege kürenep tora. Dimäk, tatar mäsäläse kiläçäk yıllarda tamaq töbendäge qılçıq kebek säyäsi dairälärne çänçep toraçaq.