Bu atnada islam dineneñ iñ zur bäyrämnäreneñ berse – Ramazan ğayete bilgeläp ütelde. Şul nisbättän törle gäcitlärdä Vladimir Putin, Mintimer Şäymiev, Tatarstan Diniä näzäräte räise möfti Ğosman xäzrät İsxaqinıñ qotlawları, Tatarstandağı mäçet-mäxällälärdä uzaçaq çaralarnıñ tärtibe basıldı, mäçetlärdä uzğan ğayet namazları barışı taswirlandı. Älege izge bäyräm bıyıl invalidlar unkönlege belän dä turı kilde. Şul uñaydan Respublikabızda bik küp çaralar uzdı häm xäzer dä däwam itä. Şähri Qazan gäcite älege çaralarnıñ barışı belän tanıştırıp bara. Tatarstan yäşläre isä bu qäder-xörmätkä üzençäräk qarıy:
Şulay ğadätkä kergän inde, dekadalarında invalidlarnı buşlay munça kertälär, aşxanälärgä talonnar öläşälär. Qayberlären teatrlarğa, bütän mädäniät çaralarına çaqıralar. Kürkäm ğadät, älbättä, ämmä invalidlar problemaların çişmi. Sañğırawlarğa işetü apparatların ber qolaqqa ğına birälär. Bu ikeayaqsız keşegä ber ayağına ğına protez tottıru belän ber.
Soñğı arada milli respublikalarnı beterep, alarnı rus guberniälärenä äyländerü xaqında süzlär yöri. İmeş Ameriqa Quşma Ştatalarında şulay ikän. Звезда Поволжья gäcitendä şul xaqta İldar Sibgatullinnıñ yazması basılğan. «Ämma çın däräcädä imperiäçel Rusiädän ayırmalı bularaq Amerika demokratik il. Ägär Quşma ştatlarda berdäm amerikan milläte äğzası bulıp ta italian italian bulıp qalsa, Rusiädä bu säyäsät başqa millätlärneñ urıslaşuına kiteräçäk. Bügenge köndä dönyada barı ike imperiä qaldı, anıñ berse Qıtay, ikençese Rusiä. Qıtay 1950-nçe yıllarda üzenä Tibetnı quşılırğa mäcbür itte. Tibet xalqınıñ üzbilgelänüenä, däwlätçelegenä yul yabıldı, Rusiädä isä yözdän artıq millätneñ härberse berär qarar qılır yäki eş eşlär aldınnan ruslardan rizalıq alırğa tieş. Bu barı imperiälärgä genä xas äyber»,- dip yaza İldar Sibgatullin. Bilgele bulğança tatar xalqı inde guberniädä yäşäde. Ämma zarardan başqa faydası bulmadı. Qazan guberniäse waqıtında mädäniät, tel, din, milli üzañ qısıldı, säyäsi xoquqlar beterelde.
Mädäni comğada «Tamırı tirän xalıqnıñ ğomere ozın bula» digän Razil Wälievkä birgän äñğämäsendä Tufan Miñnullin bolay di:
Tatarnı telennän, ğoref-ğadätlärennän yazdıru öçen Mäskäw tarafınnan ällä nindi mäkerle eşlär eşlänsä dä, şunıñ näticäsendä zıyan kürsäk tä, bezneñ üzägebez äle isän. Bez teatrlarıbıznı saqlap qala aldıq. Teatr – xalıqnıñ küñel közgese ul. Bez cıyılıp bäyräm itä beläbez, häm bu cıyın instinktı bezdä nıq saqlana. İnşalla, kiläçäktä dä bu sıyfatlarıbıznı yuğaltmabız. Älbättä, bügenge yäşlärebezgä zamannıñ tössezlek, näselsezlek, ırusızlıq, millätsezlek, kosmopolitizm çire yoqqan. Ämma milli imunitet anı ciñer, dip uylıym. Här buın dönyağa üz ideyäse belän kilä, şulay da tatarlıq ideyäse babalarınıñ qannarı aşa tatar yäşläreneñ qanına küçär, dip ışanam.
Monnan tış Tufan ağa xakimiät başında utıruçılarnıñ küñellärendä tatarlıq bulsa da, Mäskäwneñ milli säyäsätenä qarşı torıp üzläreneñ qatği süzlären äytä almawlarına borçıla. Xalıqnıñ milli ruxı imgätelgän dip bilgeläp uza:
Qorsaq öçen yäşäw aktualläşä bara. Tatar tele belän qaya barıp bula, digän soraw, ruxi asılın yuğaltıp, matdi yünäleş aldı, tatar tele belän qorsaqnı tutırıp bulamı, digängä äylände. Gäzit-jurnal, kitaplarnıñ az uqıluı da şul ruxi xäyerçelekneñ näticäse.
Ämma şuña da qaramastan tatarlarda mädäniät üsä, xäzer xätta üz filmnarıbıznı kürsätä başladılar. Bu atnada Kamal teatrında «Bulat-Batır» digän tawışsız berençe tatar filmı kürsätelde. Ul xaqta Şähri Qazan gäcitendä «Bulat-batırnıñ tamaşaçığa qaytuı» digän yazma basıldı. «Bulat-batır» 18 yözdä bulğan waqiğalarnı çağıldırıp, tatarlarnı köçläp çuqındıru säyäsäten, bu faciğane tiränräk añlarğa mömkinlek birä. Anıñ tarixi qimmäte tağın şunda: tamaşaçı Qazannıñ monnan 75 yıl elek nindi bulğanın üz küzläre belän kürä ala. Ekranda şul çordağı tatar awılların, şul zaman keşelären, alarnıñ niçek kiengännären, yort cihazlandırılğanın kürergä mömkin. Annarı, bügenge tatar kinosı yaña ber basqıçqa kütärelergä «ayak atlağan» ber çorda, qısqa metrajlı filmnar, tulı metrajlıları, xätta berniçä seriäle kinolar töşerelgän zamanda, berençe tatar filmınıñ nindi bulğanın iskä töşerü qızıq ta, faydalı da.
Mädäni comğa gäcitendäge «Qazan bezneñçä söyläşerme?» digän yazmada bu atnada Qazan şähäre Sovetı sessiäsendä mäğärif mäsäläse tikşerelgändä ber tatar gimnazise direktorınıñ tatarça söyli başlawı, ämma räislek itüçe şähär Sovetı Räise urınbasarı Lyudmila Andreevanıñ anı bülderep: «Urısça söylä» diyüe bäyän itelgän. «Yuğisä, şähär Sovetı räise urınbasarı itep ikençe tapqır saylanğan citäkçegä dä tatar telen öyränü kurslarında yörü, sessiä alıp barırlıq däräcädä tatarça öyränü hiç tä naçar bulmas ide», - dip yaza Äğzam Fäyzraxmanov. Tatarstanda tatarlıq qısılğanda närsägä ömet itergä qala inde.
Tatarsta yäşlärendä Rämziä Şäymöxämmätova Ulyan ölkäsendä «İmänlek» şifaxanäsendä däwalanuın, anda Tatarstannan häm kürşe ölkälärdän tatarlar baytaq cıyılğan bulsa da ber genä tatar gäcit-jurnalı, kitaplar bulmağanına borçılıp yaza. Şuñadır küräseñ Tatarstannan çittä ğomer kiçerüçe millättäşlärebez kitaplarınıñ täqdir itü kiçälären tarixi Watannarında uzdırırğa tırışalar. Şul uq Tatastan yäşlärendä tizdän Mäskäwdä yäşäwçe millättäşebez Raul Mirxäydärovnıñ Qazanda «İrtälägän sağış» kitabınıñ täqdir itü bulaçağı äytelgän häm romannan özek tä kiterelgän. Raul Mirxäydärovnıñ äsärläre bik küp çit tellärenä tärcemä itelgän. Ul üze rusça yaza. Anıñ «İrtälägän sağış» isemle kitabı Tatarstan kitap näşriätında dönya kürde. Tatarstan Yazuçılarınıñ 14 qorıltayında filologiä fännäre doktorı, professor Flera Safiullina üzeneñ çığışında «Tatar uquçısı soñğı yıllarda üze öçen ber talantlı ädipne açtı. Raul Xäydärovnıñ Mars Şabaev tärcemä itkän «İrtälägän sağış» romanı intellektual' prozanıñ matur ürnäge bulıp tora. Çınnan da, äsärneñ tärcemäse ütkän ğomerneñ sağışlı intonatsiäsen birä alğan. Bezneñ tatar dönyası öçen yaña dönya, yaña geroylar, detal'-ştrixlar, üzençälekle sürätläw stile uquçını üzenä tartıp tora»,- dide.
Zaman gäcite Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı räise urınbasarı Robert Miñnullin, cämäğät eşlekleläre Rimzil häm Räzil Wälievlärneñ globalläşü xaqında fikerläre yazılğan. Robert Miñnullinnıñ fikerläre mondıyraq:
Räsäy şartlarında globalläşüne, awraziäçelekneñ prinsipların eşlärgä kiräk. Kürşe xalıqlar belän urtaq tel tabarğa, urtaq maqsatlarnı açıqlarğa kiräk. Bolarnı bergä bulğanda ğına eşläp bula. Min bezneñ prezidentı iñ baş awraziäçe dip isemlär idem, çönki min anıñ xalıqara eşçänlegen, çit illärgä vizitların küzätep baram, ul bu yünäleştä aktiv eşli. Läkin bezneñ ictimaği oyışmalar prezident artınnan ölgermi, ul başlağan eşlärne üsterep cibärä almıy. Bilgele monıñ öçen äzerlek tä kiräk, iqtisadıy ölkädä tügel. Böten icadi intellegensiä dä qatnaşırğa tieş bu eşkä. Yäğni töp kimçelek: kileşülär tözelä, äytkänemçä, bez anı üsterä almıybız.
Räzil Wäliev Räsäyneñ bügenge köndä globalläşü xäräkätenä ällä ni öleş kertä almağanın bilgeläp uza. Çönki Räsäy bügen awız tutırıp üz süzen äytä almıy. Şunıñ bäräbärenäme ul il eçendä globalläşüne cäyelderep cibärergä tırışa. Häm anıñ qayber yünäleşlären xuplap bulmıy. Mäsälän, böten tellär öçen barı tik kiril älifbasın mäcbüri älifba itep qaldırırğa tırışu – şundıy yünäleşlärneñ berse. Mondıy globalläşüne inde hiç tä xuplap bulmıy.
Mäğrifät gäcitendäge «Teleñne saqla, däwlätle bulırsıñ» digän yazma milli mäğärif turında. Ul «Rusiä xalıqlarınıñ telläre -- däwlätneñ milli baylığı» isemle konferensiädän birelgän. 1992 yılda «Mäğärif turında» yaña qanun qabul itelü belän mäğäriftä «milli mäktäp» töşençäse yuqqa çıqtı. 1996 yılda qanunğa üzgäreşlär kertü – mäğärifne federal' häm milli töbäk komponentlarına bülde. Ul tübändägedän ğibärät: teläsä qaysı teldä belem birüçe mäktäptä federal' komponent 75 protsentnı täşkil itärgä tieş. Häm belemneñ bu öleşe barı tik federal' (yäğni, fäqät rus telendäge) däresleklär belän genä uqıtıla. Qızğanıç, bu büleneş uqıtunı tulısınça tuğan teldä alıp baruçı mäktäplärne isäpkä almıy. Östäwenä xäzer avtorlıq turındağı qanun däresleklärne tärcemä itüne qıyınlaştıra. Tabiği inde, bezdäge här mäktäp rus mädäniätenä nigezlängän bulıp çığa.
Läkin milli tärbiädä dä çamanı belergä kiräk. Mäsälän, belgeçlär Başqortostanda çığarılğan «Genetika» däreslegenä rizasızlıq belderde. Anda fänni yaktan dälillänmägän faktlarğa tayanıp, Başqortostanda yäşäwçe tatar telle xalıqlarnıñ başqort buluı isbat itelä.
Mäğrifättä tağın ber yazma iğtibarğa layıq. Student qız Railä Ğalieva «Bez dä bar bit dönyada» digän yazmasında «Ni öçen yäşlär tatarlığınnan oyala soñ? Min dä yäş keşe, miña da tatarlığım arqasında törle awırlıqlar kürergä turı kilde. Bezgä mäktäptä ike telne dä ber ük däräcädä uqıttılar. Läkin tatar moxitendä tärbiälängänlektän, rusçabız sayraq buldı. Awıldan çığıp kitügä tatarçanıñ kiräge bette. Näq şul waqıtta küplär üz-üzenä nik rus bulıp tumadım ikän digänder. Babalarıbız mulla, ätilärebez kommunist bulğan. Ä bez kem bulıyq soñ»,- di ul redaksiägä yazğan xatında.
Tatarstan jurnalınıñ 11-nçe sanı Çiläbedä uzğan Tatarstan könnäre belän açıla. Tatarstan televideniesenä dä bu sanda urın birelgän. «Tuğan tuğanına yaramas...» digän yazma Yaña Ğasır häm Tatarstan däwlät teleradiokompaniäseneñ bügenge torışı, kiläçäkkä plannarı xaqında bäyän itä. «Başlıça däwlät aqçasına tözelep, şuña nigezlänep eşläwçe Yaña Ğasırnıñ töbäklärdä dä tapşırular üzäge bulırğa tieş. Şul uñaydan tatarlar küpläp yäşägän urınnarda xäbärçelär punktı buldırılaçaq, tapşırular täwlek äylänäse alıp barılaçaq, İnternet aşa da radiotapşırularnı başlaw küzdä totıla. Monıñ öçen kiräkle böten närsä bar. Bolar – tamaşaçılar auditoriäse, tapşırularnı milli teldä alıp baru, turıdan-turı tapşıru mömkinlege, audio- häm videoarxiv, yaña texnik mömkinleklär»,- digän Yaña Ğasır räise İlşat Äminov. Çittäge millättäşlärgä kilgändä, alar arasında Rusiä külämendä yuğarı wazıyfalarnı başqaruçılar da şaqtıy. «Säyäsät. Kadrlar» säxifäsennän küptän tügel Rossiä Federatsiäse timer yullar ministrı urınbasarı bulıp bilgelängän Xäsän Zäbirov häm «Gorki timer yulı» federal' däwlät unitar predpriätiese başlığı Şävkät Şäydullin tormışı belän tanışırğa mömkin. Mäskäwdä ğomer kiçerüçe tağın ber millättäşebez Papirus firması citäkçese İlyas Möslimov xaqında da jurnalda külämle yazma birelgän. Älege qäğäz citeşterü firması küptän tügel üzeneñ 10 yıllığın bilgeläp uzğan ide. Häm anda Tatarstannan da qunaqlar qatnaştı. Papirus firması zamanında Mäskäwdä Sabantuy bäyrämen oyıştırıp cibärde häm bügen dä älege çaranı uzdıruda zur yärdäm kürsätä. İlyas Möslimow 1993 yıldan birle Mäskäwdä çığıp kilgän Tatarskie Novosti gazetasınıñ da baş möxärrire. Häm älege basmanı tulısınça ul finanslıy.
Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı Prezidiumı äğzası Marat Ğalievnıñ «Konstitutsiä yazmışı» digän mäqäläse küp uquçılarnı bitaraf qaldırmas tır. Älege yazma berniçä bülektän tora. Şuşı uq sanda Tatarstan kommunistları citäkçese Aleksandr Saliy belän «Rusiä töbäkläre» deputatları törkeme räise Oleg Morozov belän äñğamä basılğan.
Yoldız Xäliullinnıñ Qıtayda däwlät eşleklese bulğan Borhan Şahidi turındağı yazması möğayın iñ qızıqlısıdır. Anıñ ğadäti bulmağan yazmışı, qarşılıqlı säyäsi eşçänlege taswirlangan bu yazma uquçılarnı üzenä cälep itmi qalmas. Noyäber sanında tağın Mirsäyet Sönğatullin portretına şärexlär, Aznaqay şähäre xaqimiäte başlığı Änäs İsxakov şiğerläre, Tatarstan Yazuçılar berlege räise Foat Ğalimullin belän äñğamä basılğan.
Landış Xarrasova, Qazan
Şulay ğadätkä kergän inde, dekadalarında invalidlarnı buşlay munça kertälär, aşxanälärgä talonnar öläşälär. Qayberlären teatrlarğa, bütän mädäniät çaralarına çaqıralar. Kürkäm ğadät, älbättä, ämmä invalidlar problemaların çişmi. Sañğırawlarğa işetü apparatların ber qolaqqa ğına birälär. Bu ikeayaqsız keşegä ber ayağına ğına protez tottıru belän ber.
Soñğı arada milli respublikalarnı beterep, alarnı rus guberniälärenä äyländerü xaqında süzlär yöri. İmeş Ameriqa Quşma Ştatalarında şulay ikän. Звезда Поволжья gäcitendä şul xaqta İldar Sibgatullinnıñ yazması basılğan. «Ämma çın däräcädä imperiäçel Rusiädän ayırmalı bularaq Amerika demokratik il. Ägär Quşma ştatlarda berdäm amerikan milläte äğzası bulıp ta italian italian bulıp qalsa, Rusiädä bu säyäsät başqa millätlärneñ urıslaşuına kiteräçäk. Bügenge köndä dönyada barı ike imperiä qaldı, anıñ berse Qıtay, ikençese Rusiä. Qıtay 1950-nçe yıllarda üzenä Tibetnı quşılırğa mäcbür itte. Tibet xalqınıñ üzbilgelänüenä, däwlätçelegenä yul yabıldı, Rusiädä isä yözdän artıq millätneñ härberse berär qarar qılır yäki eş eşlär aldınnan ruslardan rizalıq alırğa tieş. Bu barı imperiälärgä genä xas äyber»,- dip yaza İldar Sibgatullin. Bilgele bulğança tatar xalqı inde guberniädä yäşäde. Ämma zarardan başqa faydası bulmadı. Qazan guberniäse waqıtında mädäniät, tel, din, milli üzañ qısıldı, säyäsi xoquqlar beterelde.
Mädäni comğada «Tamırı tirän xalıqnıñ ğomere ozın bula» digän Razil Wälievkä birgän äñğämäsendä Tufan Miñnullin bolay di:
Tatarnı telennän, ğoref-ğadätlärennän yazdıru öçen Mäskäw tarafınnan ällä nindi mäkerle eşlär eşlänsä dä, şunıñ näticäsendä zıyan kürsäk tä, bezneñ üzägebez äle isän. Bez teatrlarıbıznı saqlap qala aldıq. Teatr – xalıqnıñ küñel közgese ul. Bez cıyılıp bäyräm itä beläbez, häm bu cıyın instinktı bezdä nıq saqlana. İnşalla, kiläçäktä dä bu sıyfatlarıbıznı yuğaltmabız. Älbättä, bügenge yäşlärebezgä zamannıñ tössezlek, näselsezlek, ırusızlıq, millätsezlek, kosmopolitizm çire yoqqan. Ämma milli imunitet anı ciñer, dip uylıym. Här buın dönyağa üz ideyäse belän kilä, şulay da tatarlıq ideyäse babalarınıñ qannarı aşa tatar yäşläreneñ qanına küçär, dip ışanam.
Monnan tış Tufan ağa xakimiät başında utıruçılarnıñ küñellärendä tatarlıq bulsa da, Mäskäwneñ milli säyäsätenä qarşı torıp üzläreneñ qatği süzlären äytä almawlarına borçıla. Xalıqnıñ milli ruxı imgätelgän dip bilgeläp uza:
Qorsaq öçen yäşäw aktualläşä bara. Tatar tele belän qaya barıp bula, digän soraw, ruxi asılın yuğaltıp, matdi yünäleş aldı, tatar tele belän qorsaqnı tutırıp bulamı, digängä äylände. Gäzit-jurnal, kitaplarnıñ az uqıluı da şul ruxi xäyerçelekneñ näticäse.
Ämma şuña da qaramastan tatarlarda mädäniät üsä, xäzer xätta üz filmnarıbıznı kürsätä başladılar. Bu atnada Kamal teatrında «Bulat-Batır» digän tawışsız berençe tatar filmı kürsätelde. Ul xaqta Şähri Qazan gäcitendä «Bulat-batırnıñ tamaşaçığa qaytuı» digän yazma basıldı. «Bulat-batır» 18 yözdä bulğan waqiğalarnı çağıldırıp, tatarlarnı köçläp çuqındıru säyäsäten, bu faciğane tiränräk añlarğa mömkinlek birä. Anıñ tarixi qimmäte tağın şunda: tamaşaçı Qazannıñ monnan 75 yıl elek nindi bulğanın üz küzläre belän kürä ala. Ekranda şul çordağı tatar awılların, şul zaman keşelären, alarnıñ niçek kiengännären, yort cihazlandırılğanın kürergä mömkin. Annarı, bügenge tatar kinosı yaña ber basqıçqa kütärelergä «ayak atlağan» ber çorda, qısqa metrajlı filmnar, tulı metrajlıları, xätta berniçä seriäle kinolar töşerelgän zamanda, berençe tatar filmınıñ nindi bulğanın iskä töşerü qızıq ta, faydalı da.
Mädäni comğa gäcitendäge «Qazan bezneñçä söyläşerme?» digän yazmada bu atnada Qazan şähäre Sovetı sessiäsendä mäğärif mäsäläse tikşerelgändä ber tatar gimnazise direktorınıñ tatarça söyli başlawı, ämma räislek itüçe şähär Sovetı Räise urınbasarı Lyudmila Andreevanıñ anı bülderep: «Urısça söylä» diyüe bäyän itelgän. «Yuğisä, şähär Sovetı räise urınbasarı itep ikençe tapqır saylanğan citäkçegä dä tatar telen öyränü kurslarında yörü, sessiä alıp barırlıq däräcädä tatarça öyränü hiç tä naçar bulmas ide», - dip yaza Äğzam Fäyzraxmanov. Tatarstanda tatarlıq qısılğanda närsägä ömet itergä qala inde.
Tatarsta yäşlärendä Rämziä Şäymöxämmätova Ulyan ölkäsendä «İmänlek» şifaxanäsendä däwalanuın, anda Tatarstannan häm kürşe ölkälärdän tatarlar baytaq cıyılğan bulsa da ber genä tatar gäcit-jurnalı, kitaplar bulmağanına borçılıp yaza. Şuñadır küräseñ Tatarstannan çittä ğomer kiçerüçe millättäşlärebez kitaplarınıñ täqdir itü kiçälären tarixi Watannarında uzdırırğa tırışalar. Şul uq Tatastan yäşlärendä tizdän Mäskäwdä yäşäwçe millättäşebez Raul Mirxäydärovnıñ Qazanda «İrtälägän sağış» kitabınıñ täqdir itü bulaçağı äytelgän häm romannan özek tä kiterelgän. Raul Mirxäydärovnıñ äsärläre bik küp çit tellärenä tärcemä itelgän. Ul üze rusça yaza. Anıñ «İrtälägän sağış» isemle kitabı Tatarstan kitap näşriätında dönya kürde. Tatarstan Yazuçılarınıñ 14 qorıltayında filologiä fännäre doktorı, professor Flera Safiullina üzeneñ çığışında «Tatar uquçısı soñğı yıllarda üze öçen ber talantlı ädipne açtı. Raul Xäydärovnıñ Mars Şabaev tärcemä itkän «İrtälägän sağış» romanı intellektual' prozanıñ matur ürnäge bulıp tora. Çınnan da, äsärneñ tärcemäse ütkän ğomerneñ sağışlı intonatsiäsen birä alğan. Bezneñ tatar dönyası öçen yaña dönya, yaña geroylar, detal'-ştrixlar, üzençälekle sürätläw stile uquçını üzenä tartıp tora»,- dide.
Zaman gäcite Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı räise urınbasarı Robert Miñnullin, cämäğät eşlekleläre Rimzil häm Räzil Wälievlärneñ globalläşü xaqında fikerläre yazılğan. Robert Miñnullinnıñ fikerläre mondıyraq:
Räsäy şartlarında globalläşüne, awraziäçelekneñ prinsipların eşlärgä kiräk. Kürşe xalıqlar belän urtaq tel tabarğa, urtaq maqsatlarnı açıqlarğa kiräk. Bolarnı bergä bulğanda ğına eşläp bula. Min bezneñ prezidentı iñ baş awraziäçe dip isemlär idem, çönki min anıñ xalıqara eşçänlegen, çit illärgä vizitların küzätep baram, ul bu yünäleştä aktiv eşli. Läkin bezneñ ictimaği oyışmalar prezident artınnan ölgermi, ul başlağan eşlärne üsterep cibärä almıy. Bilgele monıñ öçen äzerlek tä kiräk, iqtisadıy ölkädä tügel. Böten icadi intellegensiä dä qatnaşırğa tieş bu eşkä. Yäğni töp kimçelek: kileşülär tözelä, äytkänemçä, bez anı üsterä almıybız.
Räzil Wäliev Räsäyneñ bügenge köndä globalläşü xäräkätenä ällä ni öleş kertä almağanın bilgeläp uza. Çönki Räsäy bügen awız tutırıp üz süzen äytä almıy. Şunıñ bäräbärenäme ul il eçendä globalläşüne cäyelderep cibärergä tırışa. Häm anıñ qayber yünäleşlären xuplap bulmıy. Mäsälän, böten tellär öçen barı tik kiril älifbasın mäcbüri älifba itep qaldırırğa tırışu – şundıy yünäleşlärneñ berse. Mondıy globalläşüne inde hiç tä xuplap bulmıy.
Mäğrifät gäcitendäge «Teleñne saqla, däwlätle bulırsıñ» digän yazma milli mäğärif turında. Ul «Rusiä xalıqlarınıñ telläre -- däwlätneñ milli baylığı» isemle konferensiädän birelgän. 1992 yılda «Mäğärif turında» yaña qanun qabul itelü belän mäğäriftä «milli mäktäp» töşençäse yuqqa çıqtı. 1996 yılda qanunğa üzgäreşlär kertü – mäğärifne federal' häm milli töbäk komponentlarına bülde. Ul tübändägedän ğibärät: teläsä qaysı teldä belem birüçe mäktäptä federal' komponent 75 protsentnı täşkil itärgä tieş. Häm belemneñ bu öleşe barı tik federal' (yäğni, fäqät rus telendäge) däresleklär belän genä uqıtıla. Qızğanıç, bu büleneş uqıtunı tulısınça tuğan teldä alıp baruçı mäktäplärne isäpkä almıy. Östäwenä xäzer avtorlıq turındağı qanun däresleklärne tärcemä itüne qıyınlaştıra. Tabiği inde, bezdäge här mäktäp rus mädäniätenä nigezlängän bulıp çığa.
Läkin milli tärbiädä dä çamanı belergä kiräk. Mäsälän, belgeçlär Başqortostanda çığarılğan «Genetika» däreslegenä rizasızlıq belderde. Anda fänni yaktan dälillänmägän faktlarğa tayanıp, Başqortostanda yäşäwçe tatar telle xalıqlarnıñ başqort buluı isbat itelä.
Mäğrifättä tağın ber yazma iğtibarğa layıq. Student qız Railä Ğalieva «Bez dä bar bit dönyada» digän yazmasında «Ni öçen yäşlär tatarlığınnan oyala soñ? Min dä yäş keşe, miña da tatarlığım arqasında törle awırlıqlar kürergä turı kilde. Bezgä mäktäptä ike telne dä ber ük däräcädä uqıttılar. Läkin tatar moxitendä tärbiälängänlektän, rusçabız sayraq buldı. Awıldan çığıp kitügä tatarçanıñ kiräge bette. Näq şul waqıtta küplär üz-üzenä nik rus bulıp tumadım ikän digänder. Babalarıbız mulla, ätilärebez kommunist bulğan. Ä bez kem bulıyq soñ»,- di ul redaksiägä yazğan xatında.
Tatarstan jurnalınıñ 11-nçe sanı Çiläbedä uzğan Tatarstan könnäre belän açıla. Tatarstan televideniesenä dä bu sanda urın birelgän. «Tuğan tuğanına yaramas...» digän yazma Yaña Ğasır häm Tatarstan däwlät teleradiokompaniäseneñ bügenge torışı, kiläçäkkä plannarı xaqında bäyän itä. «Başlıça däwlät aqçasına tözelep, şuña nigezlänep eşläwçe Yaña Ğasırnıñ töbäklärdä dä tapşırular üzäge bulırğa tieş. Şul uñaydan tatarlar küpläp yäşägän urınnarda xäbärçelär punktı buldırılaçaq, tapşırular täwlek äylänäse alıp barılaçaq, İnternet aşa da radiotapşırularnı başlaw küzdä totıla. Monıñ öçen kiräkle böten närsä bar. Bolar – tamaşaçılar auditoriäse, tapşırularnı milli teldä alıp baru, turıdan-turı tapşıru mömkinlege, audio- häm videoarxiv, yaña texnik mömkinleklär»,- digän Yaña Ğasır räise İlşat Äminov. Çittäge millättäşlärgä kilgändä, alar arasında Rusiä külämendä yuğarı wazıyfalarnı başqaruçılar da şaqtıy. «Säyäsät. Kadrlar» säxifäsennän küptän tügel Rossiä Federatsiäse timer yullar ministrı urınbasarı bulıp bilgelängän Xäsän Zäbirov häm «Gorki timer yulı» federal' däwlät unitar predpriätiese başlığı Şävkät Şäydullin tormışı belän tanışırğa mömkin. Mäskäwdä ğomer kiçerüçe tağın ber millättäşebez Papirus firması citäkçese İlyas Möslimov xaqında da jurnalda külämle yazma birelgän. Älege qäğäz citeşterü firması küptän tügel üzeneñ 10 yıllığın bilgeläp uzğan ide. Häm anda Tatarstannan da qunaqlar qatnaştı. Papirus firması zamanında Mäskäwdä Sabantuy bäyrämen oyıştırıp cibärde häm bügen dä älege çaranı uzdıruda zur yärdäm kürsätä. İlyas Möslimow 1993 yıldan birle Mäskäwdä çığıp kilgän Tatarskie Novosti gazetasınıñ da baş möxärrire. Häm älege basmanı tulısınça ul finanslıy.
Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı Prezidiumı äğzası Marat Ğalievnıñ «Konstitutsiä yazmışı» digän mäqäläse küp uquçılarnı bitaraf qaldırmas tır. Älege yazma berniçä bülektän tora. Şuşı uq sanda Tatarstan kommunistları citäkçese Aleksandr Saliy belän «Rusiä töbäkläre» deputatları törkeme räise Oleg Morozov belän äñğamä basılğan.
Yoldız Xäliullinnıñ Qıtayda däwlät eşleklese bulğan Borhan Şahidi turındağı yazması möğayın iñ qızıqlısıdır. Anıñ ğadäti bulmağan yazmışı, qarşılıqlı säyäsi eşçänlege taswirlangan bu yazma uquçılarnı üzenä cälep itmi qalmas. Noyäber sanında tağın Mirsäyet Sönğatullin portretına şärexlär, Aznaqay şähäre xaqimiäte başlığı Änäs İsxakov şiğerläre, Tatarstan Yazuçılar berlege räise Foat Ğalimullin belän äñğamä basılğan.
Landış Xarrasova, Qazan