Rusiä Konstitutsiäse köne uñayınnan Tatarstan xalqına bu atnada 3 kön yal birelde. Bu küplär öçen älläni zur bäyräm bulmasa da yal itärgä, bilgele, berkem dä qarşı tügel. Konstitutsiä uñayınnan törle gäcitlär törle fiker yazdılar.
Rusiä Federatsiäse Konstitutsiäse 1993 yılnıñ 12 dekaberendä bötenxalıq tawış birü yulı belän referendumda qabul itelde. Ul könne Tatarstandağı saylaw uçastoklarınıñ barısı da waqıtında açıldı. Ämma xalıq biz az kilde. Şunlıqtan Tatarstan Respublikasında referendum ütkärelmäde dip sanaldı. Şul räweşle Tatarstan Rossiä Federatsiäse Konstitutsiäsen qabul itüdä qatnaşmadı. Xalıqnıñ bu säyäsi çarağa bitaraflığı berençe çiratta Rusiä Konstitutsiäsendä milli respublikalarnıñ xoquqları nıq çiklängän buluı belän añlatıla. Şulay da Konstitutsiä küpçelek tawış belän qabul itelde. Şunlıqtan xäzer aña buysınırğa, anı ütärgä genä qala, - dip yaza Şähri Qazan gazetı ütkän tarixqa küz salıp.
Şuşı uq sanda «Täñgälläşterüneñ açı cimeşlären tatıybız» digän yazmada Salix Miñnegäräyev 2-3 yıl äle üzebezçä yäşäsäk küp närsälärne eşli ala idek digän fiker uzdıra. «Latin grafikasına küçärgä dä, milli universitet açarğa da, tatar telen çın däräcädä däwlät tele itärgä dä mömkinleklär bar ide», - di ul. Ämma Mäskäw yañadan-yaña uydırmalar kiterep çığara. Xäzer Rusiäne gubernalarğa bülgäläw turında zurdan qubıp söyläşä başladılar.
Mädäni comğada şul uñaydan Rusiä Däwlät Duması deputatı Fändäs Safiullin, Tatarstan Däwlät Sovetı deputatı Tufan Miñnullin, «Tatar yulı» cämğıäte citäkçese, politolog Raşat Safinnıñ fikerläre basılğan. «Soñğı yıllarda Rusiä alıp barğan säyäsätneñ töp maqsatı da şunda: ilne ber millätle, ber dinle itep qaldıru. Närsä genä eşlänsä dä, ul başqa xalıqlarnı, alarnıñ mädäniäten eretep beterügä yunälderelä. İkençe törle äytkändä, ul tizlätelgän assimilätsiä, dip atala. Rusiäne gubernalarğa bülgäläw isä bu protsessnı tağın da tizlätäçäk. Miillätlärne beterüne fizik yaktan tiz genä eşläp bulmıy, ä menä xalıqnıñ ruxın sındırırğa mömkin, dip uylıylar, küräseñ», - di Fändäs Safiullin. Tufan Miñnullin belän Raşat Safinnıñ fikerläre dä şaqtıy üzençälekle häm qızıqlı. Raşat Safinğa kilgändä, şuşı uq Mädäni comğa da anıñ küptän tügel dönya kürgän «Tatar yulı» digän kitabı xaqında süz alıp barıla. Bu kitap iñ elek zıyalılarğa, milli xäräkät citäkçelärenä, cämäğät eşleklärenä atap yazılğan digän tä'sir qala. Kitap ike kisäktän tora. Anıñ berençese «Geosäyasät häm tatar yazmışı» dip atalsa, ikençesenä «Tatar yazmışı – Dala yazmışı» digän isem birelgän. Bügenge Rusiä çınbarlığı urıs bulmağan xalıqlarnıñ xoquqların çikläw öçen «klassik urın» bulıp tora. Bu ni öçen şulay? Xalqıbıznıñ irtägäse barmı? Rusiä, Yewropa, ğömumän, dönyada tatarlar nindi urın alıp tora? Xalqıbıznı niçek saqlap qalırğa häm däwlätle itärgä? Bu kitapta süz şular xaqında bara.
Tatar milli xäräkäteneñ geosäyasi ixtıaclarına kilgändä, ul yäşeren tügel: däwlätçelegebezne ayaqqa bastıru. Ämma bäysezlek taläp itü faydasız ğına tügel, xätta zıyanlı. Ansız da «tatar separatizmı» Mäskäw küñelenä şom sala. Rusiä Prezidentınıñ «Urta İdelne dä kertep, Urta Aziägä, xätta Könçığışqa suzılaçaq xälifät tözergä cıyınalar», digän süzläre näq änä şul xaqta söyli dä buğay inde. Tatarğa qarşı köräştä Mäskäw «başqort faktorın» da yış faydalana. Bu ike xalıqnı «ızğıştıru säyäsäte» revolyutsiägä qädär dä daimi alıp barılğan. Vlast'lar açıqtan-açıq başqortlarnı tatarlarğa qarşı quyğannar. Urıs geosäyäsätçese A.Duğin da, tatarlar belän başqortlarnıñ berläşüenä hiç tä yul quymasqa, Başqortostannı urıslardan torğan Könyak Ural töbäkläre belän berläşterergä, Qazanğa yöz totularına çik quyarğa kiräk, dip yazıp çıqtı, - dielgän «Yulıbız qaya ilter?» digän älege yazmada.
Küräseñ Başqortstan belän Tatarstannı doşmanlaştıru inde tormışqa aşa bara buğay. Bu turıda Tatar matbuğatında härdaim yazmalar kürenep tora.
Watanım Tatarstan gazetında isä bu atnada Tufan Miñnulinnıñ Başqort yazuçılarına açıq xatı basılğan. Xat yazunıñ säbäbe «Nur» tatar teatrında Başqortostan xakimiäteneñ Tufan ağanıñ pyesasın säxnäläşterep quyılğan «Ay bulmasa, yoldız bar» spektaklen tıyuı. İkençe ber pyesanıñ da repetitsiäse tuqtatılğan ikän. Monıñ kem ämere belän eşlängänen teatr citäkçeläre äytmägän. Bezgä quştılar dip kenä cawap birgännär. «Ni öçen min Başqortostan citäkçeläreneñ söykemsez keşesenä äyländem ikän? Mine xäwefkä salğanı – başqort qälämdäşläremneñ mine yaqlap ber süz dä äytmäwläre. Bez ber-berebezne yaqlap süz äytmäsäk, bezne kem yaqlar?! Säyäsättä uynawçılarnıñ qorbannarına äylänmäbezme? Bolay da bit inde niçä yıllar bezneñ belän uynadılar», - dip açınıp yaza Tufan Miñnullin.
Tatarstan yäşläre gazetında Miñnazıym Säfärov xalıq sanın isäpkä alu waqıtında törle yalğannar qullanunı bäyän itä.
İñ töp yalğan – böten xalıqnı da isäplädek digän şapırınu. Monısı çinovniklarnıñ qanına señgän çir. Yazğı çäçüne öç ay aldan tämämlaw turındağı mäzäk kebek, sanawnı da 105 protsentqa ütäw turında raport birüçelär kürengäläde xätta. Şuşı eşneñ urtasında qaynawçılarnıñ raslawınça, bıyılğı sanawda 10-15 protsent östäp yazu küzätelgän. Yaqın tanışlarıbız ul könnärdä bik ğäcäplänep söylägännär ide. San aluçı mäğlümatlarnı barlağanda älege ğailäneñ altı yäşlek ulların da isäpkä ala. Tegeläre telsez diärlek qalıp, bernindi dä malayları bulmawın, ä barı tik berdänber qızların ğına üsterülären äytälär. Läkin tege däftärgä aqqa qara belän döp-döres itep malaynıñ familiäse, ätiseneñ iseme, adresı yazılğan, - dip yaza Säfärov.
Mondıy käğäzdä tuğan balalar, ülep «terelgän» can iäläreneñ sanı näq 10-15 protsent artımnı täşkil itä dä inde. Ä Başqortstanda bu san tağın da zurraq ikän. Belgeçlär älege artım federal' häm cirle çinovniklarğa däwlät aqçasın kübräk üzläşterü öçen kiräk dip raslıylar. Äytik, şul uq Mortaza Räximov üz respublikasındağı başqortlar sanın tatarlardan häm urıslardan kübräk itep, soñınnan üz säyäsäten qatğiraq ütkärü öçen eşläde monı. Xalıq kübräk bulğan sayın federal' üzäktän telänep alınğan aqçanıñ küläme dä arta töşä.
Aqçağa kilgändä, bu atnadağı Восточный экспресс gazetında Sarıtaw eşmäkäre Kamil Ablyazov belän äñğamä basılğan. «Narat» aksionerlıq cämğıäten citäkläwçe millättäşebezneñ iseme inde küp cirlärdä bilgele. Ul Sarıtawda 10 yıl eşläp kilüçe tatar gimnazisenä, tözelep kilüçe mäçetkä häm tağın bixisap milli eşlärgä finans yaqtan yärdäm itep kilä. Canı-täne belän millätne saqlarğa häm üsterergä tırışa. «Bezdä tuğan telne awıllar saqlıy. Assimilätsiä, bilgele, bar, ämma Tatarstanğa qarağanda äzräk. Sezdän ayırmalı bularaq, bezdä yawlıqtan yörgän qızlarğa da älläni iğtibar birmilär. Sarıtawda yäşägän 270 meñ tatar saylawlarda 15-20 protsent tawış kiterä häm zur yardäm itä», - di Ablyazov.
Ägär Tatarstannan çittä yäşägän qayber millättäşlärebez tatarlığın yäşerergä tırışsa, Ablyazov, kiresençä, ğorurlana, tatar milläten barlıq dönyağa tanıtırğa tırışa. «Mäsälän ni öçen äle bezgä tatar bankı sistemasın buldırmasqa?! Anıñ öçen barı 15-20 töbäktä kapitalı tatarlar qulında bulğan banklar buldırırğa häm alarnıñ finansın Qazan bankları belän bäylärgä kiräk. Ämma, qızğanıç, bu «Aq Bars» bankına da, «Zenit»qa da kiräkmi şul»,- di ul. Şulay uq ul Sarıtawdağı tatar milli-mädäni moxtäriäte räise dä. Yış qına Başqalabızğa törle cıyılışlarğa kilä. Faydalı kiñäşlär birä.
Tatar milli-mädäni moxtäriätenä kilgändä, küptän tügel «Intertat.ru» elektron gazetında Rusiä tatarlarınıñ federal' milli-mädäni moxtäriäte räise, jurnalist Rimzil Wäliev belän İnternet aşa turı äñğamä oyıştırğan ide. Ul Mädäni comğa gazetında da basılıp çıqqan. III Bötendönya tatar kongressı, tatar moxtäriätläreneñ eşçänlege, süz irege, xalıq sanın alu, latin älifbasına qağılğan sorawlarğa cawaplardan tış yazmada Rimzil Välievneñ şäxsi tormışı da çağılış taba.
Mäskäwdän Rifqat Ğalimovnıñ Şähri Qazan gazetında latinğa qarata borçılıp yazğan xatı da uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym.
Däwlät Dumasınıñ kirillitsa şriftına nigezlängän alfavitnı ğına qullanunı röxsät itüçe qanun qabul itüe – yuğarı xakimiät dairäläre alıp barğan, az sanlı millätlärne, şul isäptän tatarlarnı beterü säyäsäteneñ ber çağılışı ğına. Üktäberdä ütkän Bötenrusiä xalıq sanın alu da bu yunäleştä yasalğan ber adım bulıp tora. Ä şul waqıt Yewropa ikençe yuldan atlıy. Sivilizatsiäle dönya öçen cir şarında yäşäwçe xalıqlarnıñ tellären saqlaw zur ähämiätkä iä. Yewropa illäre arasında tözelgän Şengen kileşüe nigezendä däwlätlär, ber-bersenä ışanıç belderep, çiklären aça, tamojnya kizü büleklären yaba. Ä Rusiäneñ çikläre haman yabıq. Bez çitlärdän genä tügel, üz xalqıbızdan da qurqabız. Şuña kürä dä Varşava kileşüen tözegän illär, SSSR tarqalğaç, Rusiägä tügel, NATOğa yäisä Yewropa Berlegenä tartıla, - dip yaza ul.
Zaman gazetınnan da bu turıda qızıqlı yazma uqırğa mömkin. Fänzaman Batall Tatarstan Konstitutsiäseneñ xäzer kiräge yuqlığın äytä. «Rusiä Konstitutsiäseneñ dä ber tiengä dä kiräge bulmayaçaq, tizdän Yewropa Berlege üzenä kergän illär öçen ğömumi konstitutsiä töziäçäk. Monda, älbättä, Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ üzeneñ qanunnarı, deklaratsiäläre barısı da isäpkä alınaçaq, keşelek qanunnarı, yazılmağan qanunnar. Töp äyber bit keşe xoquqları, äytik, xoquqsız däwlättä xoquqlı keşe bula almıy. Räsäy, belüemçä, taptalıp, ayaq astında qalıp bara, Räsäy üze dä ikençe, Berläşkän Millätlär Oyışması häm Awrupa Sovetı taläplärenä turı kilä torğan konstitutsiä tözergä mäcbür bulaçaq», - di ul Röstäm Yunıs belän äñğamädä. Tatarlarğa kilgändä dä üzençälekle fiker yörtä Fänzaman Batall. Mäsälän, çit il tatarların ul faydasız, kiräksez keşelär di. İmeş alarnı zurlap çaqırmasqa kiräk. Alarnıñ balaları öçen Tatarstan tuğan il tügel.
«Pravoslavie mädäniäte fänen» kertü buyınça da Tatarstan matbuğatında yazmalar härdaim basılıp tora. Bu atnada dönya kürgän «Häläkätkä ber adım...» digän Şähri Qazandağı yazma da şul xaqta. «Tatar mäktäp-gimnaziälärebezgä «Pravoslavie mädäniäte» fänen kertüne niçek atarğa? «Zamança İvan Groznıylıq» dipme? Ällä Fillipovnıñ yaratqan süzen qabatlap, «modernizatsiälängän Qanaşeviç»lıq dipme? Ällä üzebezçäğäp, ğadi itep, öçençe qat köçläp çuqındıru diärgäme? Bolay da cannarıbız yaralı. Suverenitet qoşıbıznıñ qanatların yolqıy-yolqıy qısqartalar, ötekkä äylänmäsäk yarıy inde» dielgän älege yazmada. Şulay uq anda başqa dinnärneñ dä barı yaxşığa ğına öndäwe yazıla. Dimäk alarnı da mäktäp programmasına kertergä kiräk bulıp çığa. Tübätäyle yäisä qalfaqlı möselman balasına köçläp täre taqtırıp, annan çın keşe tärbiäläp bulmawı kön kebek açıq.
Mäğrifät gazetındağı «Dineñä yabış tatar» digän yazma da şul xaqta.
«Pravoslavie uqıtu belän bäyle bügenge waqiğalarnı Rusiä däwlätendä isän-imin qalırğa teläsäñ dineñä yabış, tatar» digän kisätü dip qabul itärgä kiräk bezgä. İl'minskiynıñ «Tatarlıq İslam belän köçle» digänen dä tağın ber qat xäterdä yañartıp uylanırğa kiräk. Bez millätne saqlawda telneñ ähämiäten berençe urınğa quyıp yalğışmıybızmı? Dinne berençel itep quyarğa kiräk tügelme? Çönki din, ideologiä bularaq, tel häm millät mäsälälären dä üz eçenä ala. Ä tel berençe çiratta aralaşu qoralı ğına bulıp qala bit, - dip sanıy yazma avtorı.
Landış Xarrasova
Rusiä Federatsiäse Konstitutsiäse 1993 yılnıñ 12 dekaberendä bötenxalıq tawış birü yulı belän referendumda qabul itelde. Ul könne Tatarstandağı saylaw uçastoklarınıñ barısı da waqıtında açıldı. Ämma xalıq biz az kilde. Şunlıqtan Tatarstan Respublikasında referendum ütkärelmäde dip sanaldı. Şul räweşle Tatarstan Rossiä Federatsiäse Konstitutsiäsen qabul itüdä qatnaşmadı. Xalıqnıñ bu säyäsi çarağa bitaraflığı berençe çiratta Rusiä Konstitutsiäsendä milli respublikalarnıñ xoquqları nıq çiklängän buluı belän añlatıla. Şulay da Konstitutsiä küpçelek tawış belän qabul itelde. Şunlıqtan xäzer aña buysınırğa, anı ütärgä genä qala, - dip yaza Şähri Qazan gazetı ütkän tarixqa küz salıp.
Şuşı uq sanda «Täñgälläşterüneñ açı cimeşlären tatıybız» digän yazmada Salix Miñnegäräyev 2-3 yıl äle üzebezçä yäşäsäk küp närsälärne eşli ala idek digän fiker uzdıra. «Latin grafikasına küçärgä dä, milli universitet açarğa da, tatar telen çın däräcädä däwlät tele itärgä dä mömkinleklär bar ide», - di ul. Ämma Mäskäw yañadan-yaña uydırmalar kiterep çığara. Xäzer Rusiäne gubernalarğa bülgäläw turında zurdan qubıp söyläşä başladılar.
Mädäni comğada şul uñaydan Rusiä Däwlät Duması deputatı Fändäs Safiullin, Tatarstan Däwlät Sovetı deputatı Tufan Miñnullin, «Tatar yulı» cämğıäte citäkçese, politolog Raşat Safinnıñ fikerläre basılğan. «Soñğı yıllarda Rusiä alıp barğan säyäsätneñ töp maqsatı da şunda: ilne ber millätle, ber dinle itep qaldıru. Närsä genä eşlänsä dä, ul başqa xalıqlarnı, alarnıñ mädäniäten eretep beterügä yunälderelä. İkençe törle äytkändä, ul tizlätelgän assimilätsiä, dip atala. Rusiäne gubernalarğa bülgäläw isä bu protsessnı tağın da tizlätäçäk. Miillätlärne beterüne fizik yaktan tiz genä eşläp bulmıy, ä menä xalıqnıñ ruxın sındırırğa mömkin, dip uylıylar, küräseñ», - di Fändäs Safiullin. Tufan Miñnullin belän Raşat Safinnıñ fikerläre dä şaqtıy üzençälekle häm qızıqlı. Raşat Safinğa kilgändä, şuşı uq Mädäni comğa da anıñ küptän tügel dönya kürgän «Tatar yulı» digän kitabı xaqında süz alıp barıla. Bu kitap iñ elek zıyalılarğa, milli xäräkät citäkçelärenä, cämäğät eşleklärenä atap yazılğan digän tä'sir qala. Kitap ike kisäktän tora. Anıñ berençese «Geosäyasät häm tatar yazmışı» dip atalsa, ikençesenä «Tatar yazmışı – Dala yazmışı» digän isem birelgän. Bügenge Rusiä çınbarlığı urıs bulmağan xalıqlarnıñ xoquqların çikläw öçen «klassik urın» bulıp tora. Bu ni öçen şulay? Xalqıbıznıñ irtägäse barmı? Rusiä, Yewropa, ğömumän, dönyada tatarlar nindi urın alıp tora? Xalqıbıznı niçek saqlap qalırğa häm däwlätle itärgä? Bu kitapta süz şular xaqında bara.
Tatar milli xäräkäteneñ geosäyasi ixtıaclarına kilgändä, ul yäşeren tügel: däwlätçelegebezne ayaqqa bastıru. Ämma bäysezlek taläp itü faydasız ğına tügel, xätta zıyanlı. Ansız da «tatar separatizmı» Mäskäw küñelenä şom sala. Rusiä Prezidentınıñ «Urta İdelne dä kertep, Urta Aziägä, xätta Könçığışqa suzılaçaq xälifät tözergä cıyınalar», digän süzläre näq änä şul xaqta söyli dä buğay inde. Tatarğa qarşı köräştä Mäskäw «başqort faktorın» da yış faydalana. Bu ike xalıqnı «ızğıştıru säyäsäte» revolyutsiägä qädär dä daimi alıp barılğan. Vlast'lar açıqtan-açıq başqortlarnı tatarlarğa qarşı quyğannar. Urıs geosäyäsätçese A.Duğin da, tatarlar belän başqortlarnıñ berläşüenä hiç tä yul quymasqa, Başqortostannı urıslardan torğan Könyak Ural töbäkläre belän berläşterergä, Qazanğa yöz totularına çik quyarğa kiräk, dip yazıp çıqtı, - dielgän «Yulıbız qaya ilter?» digän älege yazmada.
Küräseñ Başqortstan belän Tatarstannı doşmanlaştıru inde tormışqa aşa bara buğay. Bu turıda Tatar matbuğatında härdaim yazmalar kürenep tora.
Watanım Tatarstan gazetında isä bu atnada Tufan Miñnulinnıñ Başqort yazuçılarına açıq xatı basılğan. Xat yazunıñ säbäbe «Nur» tatar teatrında Başqortostan xakimiäteneñ Tufan ağanıñ pyesasın säxnäläşterep quyılğan «Ay bulmasa, yoldız bar» spektaklen tıyuı. İkençe ber pyesanıñ da repetitsiäse tuqtatılğan ikän. Monıñ kem ämere belän eşlängänen teatr citäkçeläre äytmägän. Bezgä quştılar dip kenä cawap birgännär. «Ni öçen min Başqortostan citäkçeläreneñ söykemsez keşesenä äyländem ikän? Mine xäwefkä salğanı – başqort qälämdäşläremneñ mine yaqlap ber süz dä äytmäwläre. Bez ber-berebezne yaqlap süz äytmäsäk, bezne kem yaqlar?! Säyäsättä uynawçılarnıñ qorbannarına äylänmäbezme? Bolay da bit inde niçä yıllar bezneñ belän uynadılar», - dip açınıp yaza Tufan Miñnullin.
Tatarstan yäşläre gazetında Miñnazıym Säfärov xalıq sanın isäpkä alu waqıtında törle yalğannar qullanunı bäyän itä.
İñ töp yalğan – böten xalıqnı da isäplädek digän şapırınu. Monısı çinovniklarnıñ qanına señgän çir. Yazğı çäçüne öç ay aldan tämämlaw turındağı mäzäk kebek, sanawnı da 105 protsentqa ütäw turında raport birüçelär kürengäläde xätta. Şuşı eşneñ urtasında qaynawçılarnıñ raslawınça, bıyılğı sanawda 10-15 protsent östäp yazu küzätelgän. Yaqın tanışlarıbız ul könnärdä bik ğäcäplänep söylägännär ide. San aluçı mäğlümatlarnı barlağanda älege ğailäneñ altı yäşlek ulların da isäpkä ala. Tegeläre telsez diärlek qalıp, bernindi dä malayları bulmawın, ä barı tik berdänber qızların ğına üsterülären äytälär. Läkin tege däftärgä aqqa qara belän döp-döres itep malaynıñ familiäse, ätiseneñ iseme, adresı yazılğan, - dip yaza Säfärov.
Mondıy käğäzdä tuğan balalar, ülep «terelgän» can iäläreneñ sanı näq 10-15 protsent artımnı täşkil itä dä inde. Ä Başqortstanda bu san tağın da zurraq ikän. Belgeçlär älege artım federal' häm cirle çinovniklarğa däwlät aqçasın kübräk üzläşterü öçen kiräk dip raslıylar. Äytik, şul uq Mortaza Räximov üz respublikasındağı başqortlar sanın tatarlardan häm urıslardan kübräk itep, soñınnan üz säyäsäten qatğiraq ütkärü öçen eşläde monı. Xalıq kübräk bulğan sayın federal' üzäktän telänep alınğan aqçanıñ küläme dä arta töşä.
Aqçağa kilgändä, bu atnadağı Восточный экспресс gazetında Sarıtaw eşmäkäre Kamil Ablyazov belän äñğamä basılğan. «Narat» aksionerlıq cämğıäten citäkläwçe millättäşebezneñ iseme inde küp cirlärdä bilgele. Ul Sarıtawda 10 yıl eşläp kilüçe tatar gimnazisenä, tözelep kilüçe mäçetkä häm tağın bixisap milli eşlärgä finans yaqtan yärdäm itep kilä. Canı-täne belän millätne saqlarğa häm üsterergä tırışa. «Bezdä tuğan telne awıllar saqlıy. Assimilätsiä, bilgele, bar, ämma Tatarstanğa qarağanda äzräk. Sezdän ayırmalı bularaq, bezdä yawlıqtan yörgän qızlarğa da älläni iğtibar birmilär. Sarıtawda yäşägän 270 meñ tatar saylawlarda 15-20 protsent tawış kiterä häm zur yardäm itä», - di Ablyazov.
Ägär Tatarstannan çittä yäşägän qayber millättäşlärebez tatarlığın yäşerergä tırışsa, Ablyazov, kiresençä, ğorurlana, tatar milläten barlıq dönyağa tanıtırğa tırışa. «Mäsälän ni öçen äle bezgä tatar bankı sistemasın buldırmasqa?! Anıñ öçen barı 15-20 töbäktä kapitalı tatarlar qulında bulğan banklar buldırırğa häm alarnıñ finansın Qazan bankları belän bäylärgä kiräk. Ämma, qızğanıç, bu «Aq Bars» bankına da, «Zenit»qa da kiräkmi şul»,- di ul. Şulay uq ul Sarıtawdağı tatar milli-mädäni moxtäriäte räise dä. Yış qına Başqalabızğa törle cıyılışlarğa kilä. Faydalı kiñäşlär birä.
Tatar milli-mädäni moxtäriätenä kilgändä, küptän tügel «Intertat.ru» elektron gazetında Rusiä tatarlarınıñ federal' milli-mädäni moxtäriäte räise, jurnalist Rimzil Wäliev belän İnternet aşa turı äñğamä oyıştırğan ide. Ul Mädäni comğa gazetında da basılıp çıqqan. III Bötendönya tatar kongressı, tatar moxtäriätläreneñ eşçänlege, süz irege, xalıq sanın alu, latin älifbasına qağılğan sorawlarğa cawaplardan tış yazmada Rimzil Välievneñ şäxsi tormışı da çağılış taba.
Mäskäwdän Rifqat Ğalimovnıñ Şähri Qazan gazetında latinğa qarata borçılıp yazğan xatı da uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym.
Däwlät Dumasınıñ kirillitsa şriftına nigezlängän alfavitnı ğına qullanunı röxsät itüçe qanun qabul itüe – yuğarı xakimiät dairäläre alıp barğan, az sanlı millätlärne, şul isäptän tatarlarnı beterü säyäsäteneñ ber çağılışı ğına. Üktäberdä ütkän Bötenrusiä xalıq sanın alu da bu yunäleştä yasalğan ber adım bulıp tora. Ä şul waqıt Yewropa ikençe yuldan atlıy. Sivilizatsiäle dönya öçen cir şarında yäşäwçe xalıqlarnıñ tellären saqlaw zur ähämiätkä iä. Yewropa illäre arasında tözelgän Şengen kileşüe nigezendä däwlätlär, ber-bersenä ışanıç belderep, çiklären aça, tamojnya kizü büleklären yaba. Ä Rusiäneñ çikläre haman yabıq. Bez çitlärdän genä tügel, üz xalqıbızdan da qurqabız. Şuña kürä dä Varşava kileşüen tözegän illär, SSSR tarqalğaç, Rusiägä tügel, NATOğa yäisä Yewropa Berlegenä tartıla, - dip yaza ul.
Zaman gazetınnan da bu turıda qızıqlı yazma uqırğa mömkin. Fänzaman Batall Tatarstan Konstitutsiäseneñ xäzer kiräge yuqlığın äytä. «Rusiä Konstitutsiäseneñ dä ber tiengä dä kiräge bulmayaçaq, tizdän Yewropa Berlege üzenä kergän illär öçen ğömumi konstitutsiä töziäçäk. Monda, älbättä, Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ üzeneñ qanunnarı, deklaratsiäläre barısı da isäpkä alınaçaq, keşelek qanunnarı, yazılmağan qanunnar. Töp äyber bit keşe xoquqları, äytik, xoquqsız däwlättä xoquqlı keşe bula almıy. Räsäy, belüemçä, taptalıp, ayaq astında qalıp bara, Räsäy üze dä ikençe, Berläşkän Millätlär Oyışması häm Awrupa Sovetı taläplärenä turı kilä torğan konstitutsiä tözergä mäcbür bulaçaq», - di ul Röstäm Yunıs belän äñğamädä. Tatarlarğa kilgändä dä üzençälekle fiker yörtä Fänzaman Batall. Mäsälän, çit il tatarların ul faydasız, kiräksez keşelär di. İmeş alarnı zurlap çaqırmasqa kiräk. Alarnıñ balaları öçen Tatarstan tuğan il tügel.
«Pravoslavie mädäniäte fänen» kertü buyınça da Tatarstan matbuğatında yazmalar härdaim basılıp tora. Bu atnada dönya kürgän «Häläkätkä ber adım...» digän Şähri Qazandağı yazma da şul xaqta. «Tatar mäktäp-gimnaziälärebezgä «Pravoslavie mädäniäte» fänen kertüne niçek atarğa? «Zamança İvan Groznıylıq» dipme? Ällä Fillipovnıñ yaratqan süzen qabatlap, «modernizatsiälängän Qanaşeviç»lıq dipme? Ällä üzebezçäğäp, ğadi itep, öçençe qat köçläp çuqındıru diärgäme? Bolay da cannarıbız yaralı. Suverenitet qoşıbıznıñ qanatların yolqıy-yolqıy qısqartalar, ötekkä äylänmäsäk yarıy inde» dielgän älege yazmada. Şulay uq anda başqa dinnärneñ dä barı yaxşığa ğına öndäwe yazıla. Dimäk alarnı da mäktäp programmasına kertergä kiräk bulıp çığa. Tübätäyle yäisä qalfaqlı möselman balasına köçläp täre taqtırıp, annan çın keşe tärbiäläp bulmawı kön kebek açıq.
Mäğrifät gazetındağı «Dineñä yabış tatar» digän yazma da şul xaqta.
«Pravoslavie uqıtu belän bäyle bügenge waqiğalarnı Rusiä däwlätendä isän-imin qalırğa teläsäñ dineñä yabış, tatar» digän kisätü dip qabul itärgä kiräk bezgä. İl'minskiynıñ «Tatarlıq İslam belän köçle» digänen dä tağın ber qat xäterdä yañartıp uylanırğa kiräk. Bez millätne saqlawda telneñ ähämiäten berençe urınğa quyıp yalğışmıybızmı? Dinne berençel itep quyarğa kiräk tügelme? Çönki din, ideologiä bularaq, tel häm millät mäsälälären dä üz eçenä ala. Ä tel berençe çiratta aralaşu qoralı ğına bulıp qala bit, - dip sanıy yazma avtorı.
Landış Xarrasova