Accessibility links

Кайнар хәбәр

Sivilizatsiälär bäreleşe, Islamnıñ Fängä mönäsäbäte [II tapşıru]


Säläm xörmätle tıñlawçılar, xäterläsägez, uzğan tapşıruda bez Fän häm İslam digän temağa söyläşkän idek. Ni ğäcäp, ul tapşıru tıñlawçılırda qızıqsınu uyatqan. İkençe köngä bezgä İnternet aşa da, telefonnan şaltıratıp ta bu mäsälägä üz fikeren äytergä teläwçelär buldı. Döresen äytkändä, yış küreneş tügel, gärçä tıñlawçılarıbıznıñ fikere bezgä härwaqıt qäderle. Şunı iskä alıp, min bügen söyläşüne däwam itergä, häm tıñlawçılarıbıznıñ da fikeren işetterergä buldım.

Başta, qaytawaznıñ säbäben isegezgä töşeräm. Ul tapşrıuda süz soñğı waqıtta İslam dinenä qarata mönäsäbät üzgärü turında barğan ide. Tiskäregä taba. Törle däräcädä aqıl iäläre İslam dip süz başlasa, älege dä bayağı cihad, şähitlär, terorçılıq turında söylärgä totına. Ä bu dinneñ dönya mädäniätenä, mäğrifätkä kertkän öleşe, demokratiä, Fän, Ğilemgä qarata uñay qaraşları niçekter külägädä qala. Eş şuña barıp citte ki, çın çınlap sivilizatsilälär bäreleşe turında söyli başladılar.

Misal itep tanılğan italian jurnalistı häm yazuçı Oriana Falaçinıñ 11nçe sentäber xällärennän soñ yazılğan «Näfrät häm Ğorurlıq» digän mäqäläsen kitergän idem. Açı tel belän yazılğan mäqälädä Oriana xanım artta qalğan möselman sivilizatsiäseneñ tetmäsen tetä, xristian mädäniätenä kiresençä, mädxiä uqıy. «Näfrät häm Ğorurlıq» digän äsär başta İtaliäneñ Corriere della Sera gäzitendä dönya kürde, soñnan ingliz, fransuz, başqa tellärgä tärcemä itelep törle illärdä kitap bulıp çıqtı. Zamanında aytolla Xömänei, Möämär Qaddafi, Yasir Arafat kebek şäxeslärdän qaynar äñgämälär alıp tanılgan Oriana Fallaçi xäzer inde 70neñ tege yağında, yaman şeş awıruın kiçerde, New Yorkta yäşi. 11nçe sentäber waqiğasın üz küze belän kürep, şul şoktan xislänep yazğan mäqäläsendä ul islam mädäniätenä qarata naxaq süzlär äytä. Menä şul mäqälädän Fän häm mädäniätkä qarağan ber özek.

Mәdәniәtlәr arasında qarşılıq turında sөylәşerğә teliseñme? Yarıy, teläsäñ, tik min bu söylәşüne bөtenlәy başlarğa telәmim. Äyterseñ Xristian häm İslam mädäniätlären ber däräcägä quyıp bula, әyterseñ alarnıñ qıymmәte ber!.. Bezneñ mәdәniәtebezdә - Gomer, Sokrat, Platon, Aristotel, Fidiy. Bezdä - Parfenonı bulğan hәm demokratiäne uylap tapqan Gretsiä, qanunnarı hәm bөyeklege bulğan Rim... Tәredә ülğәn, bezne yaratirğa, ğadellekә өyrәtkәn Ğәysә pәyğәmbәr dä bezneke. Bezneñ mәdәniәtebezdә tağın Renesans bulğan. Bezdä Leonardo da Vinci, Mikellandjelo, Rafael, bezdä Bax muzıkası, Motsart hәm Bethoven…

Hәm nihәyәt, bezneŋ fәnebez bar, Allaga şөker. Küp awırularnı añlatqan, alarnı dәwalıy torğan fәn bar! Min näq menä bezneŋ fәnebezgә kürә haman isәn. Mөxәmmәtnekenә kürә tüğel! İskitkeç maşinalar uylap tapqan fän ul. Sanaw maşinaları uylap çığarğan fәn. Poezd, maşina, oçqıç, raketa... Soñğısınıñ yärdәme belәn Ayğa, Marska mendek, yaqın arada, belmim, tağın әllә qaylarğa oçarbız. Bu fän elektr utı, radio, telefon, televidenie yardәmendә dөnyanıñ yөzen üzğәrtte.

Ә xәzer tөp soraw: İslam mәdәniәtendә ni bar? Qәxәr suqsın, әgәr şunı belsäm... Min әzlәp qaradım, hәm barı tik Mөxәmmәtne, anıñ Qor’әnen, hәm Averroesnı gına taptım. Arafat monnan tış tagın sannar hәm matematikanı tapqan. Ul miña tökerek çäçä-çäçä “minem mәdәniәt sinekennän küpkә өstenräk” dip söyläde. Yänäse anıñ borınğı babaları sannar hәm matematika uylap tapqan. Lәkin Arafatnıŋ xәtere qısqa. Anıñ babaları sannar hәm matematikanı uylap tapmağan. Alar, barı tik, xäzer bez - kәferlәr qullana torğan sannarnıñ yazılşın ğına uylap çığarğan. Borınğı mәdәniәtlәr matematikanı barısı ber yulı öyrәngәn. Sezneñ borınğı babalar, Arafat әfәnde, soqlanğıç mәçetlәrdәn, izge Qör’än kitabınnan qala başqa berni dä qaldırmağan. Şuşı kitap bezgä nindi uñay närsä birde soñ?Allahı tägälä ulları Sәwdә üzәgen cimergännän birle, İslam belgeçlәre - islam dine tınıçlıq hәm ğәdellekne yaqlıy dip añlatudan başqa, Allahqa yalwarudan başqa berni eşlәmәde. Aşqa-aş, taşqa-taş printsipı belәn ni eşlәrğә? Xatın-qıznıñ yөzen qaplıy torğan pәrәncә belen ni eşlәrğә? Küp-xatınlılıqqa niçek qararğa quşasız? Xatın-qıznıñ qimmәte dөyәğә qarağanda da azraq buluwı, alarğa mәktәpkә, tabipqa barırğa, fotosürәtkә tөşәrğә yaramawı – sezgä niçek? Alkoholne tıyu, ul tıyunı bozğan keşeğә ülem cazasın birü belәn ni eşlәrğә? Bu da Qөr`әndә yazılğan. Bolar miña ber dä, tınıç hәm ğәdel bulıp kürenmi!


Oriana Fallaçinıñ «Näfrät häm Ğorurlıq» isemle mäqäläsennän sitat tämam. İke süz belän äytkändä, avtor fikerençä, könbatış sivilizatsiäsenä nindider terorçılar tügel, ä tulayım İslam mädäniäte qarşı tora. Artta qalğan, tarixi körçekkä terälgän, häm könläşüdän näfrät belän qaynağan İslam mädäniäte.

Kem soñ äle ul Oriana Fallaçi, nik anı telgä alırğa kiräk, diyüçelär bulır. Eş şunda ki, Oriana xanım mondıy fiker yörtüçe berdän-ber keşe tügel. Anıñ mäqäläsen misal itep kenä kiterdem. Bu qaraşta toruçılar sanı arta bara. Dimäk, uylanırğa urın bar. Uzğan tapşıruda cawap süze belän Tatarstan möselmannarı Diniä nazäräteneñ Ğolämä Şurası räise Ramil xäzrät Yonıs çıqqan ide. Ramil xäzrät, İslamnıñ Fängä qarata uñay mönäsäbäte xaqında sallı dälillär kiterde. Läkin bezneñ qayber tıñlawçılarıbızğa bu cawap xättä yomşağraq bulıp kürengän. Qazanda yäşäwçe Zöfär abıy Näfiqov tapşırudan soñ bezneñ büroğa şaltıratıp, menä närsälär äytte:

Audio (Zöfär Näfiqov)

Azatlıq tıñlawçısı Zöfär Näfiqov fikeren işettegez. Zöfär abıy, tağın könbatışnıñ inkviztsiäse turında söylämäkçe ide, läkin dulqınlanudan ul süzne isenä töşerä almadı... Tapşırunı tıñlawçılar arasında bezneñ Semberdäge xäbärçebez Ayrat İbrahim da bulğan. Ayrat abıy şuşı mäsälägä üz fikeren äytergä teläk belderde. Xäzer süzne aña biräm.

Audio (Ayrat İbrahim)

Äye, islam mädäniäteneñ zamanında aldınğı urın alıp torğanı turında bixisap mäglümät kiterep bula. Töp soraw şul: wazğiät ni öçen üzgärgän soñ, tarixnıñ qaysı borılışında islam mädäniäte çittä qalğan? Möselman ğalimnäre Şurası räise Ramil xäzrät Yonıs bu sorawğa bolay cawap birgän ide.

Audio (Ramil Yonıs)

Ramil xäzrät Yonıs söyläde. Ul tapşırudan soñ bezgä İnternet aşa da xatlar kilde. Misal öçen, Germaniäneñ Raştat şäxärendä yäşäwçe İldar Äxmätşin artta qalunıñ säbäben bolay añlata: möselman xalıqlarınıñ kübese koloniälärdä yäşägän, häm bäysezlek öçen köräşergä mäcbür bulğan, şuña kürä alarnıñ üseş, fän-texnologiä turında uylanırğa mömkinlege bulmağan. Şulaydır, läkin bu oçraqta çirattağı soraw tua: ni öçen näq menä alar basıp alınğan, ni öçen qarşı tora almağan? Süzne Ayrat İbrahim däwam itä.

Audio (Ayrat İbrahim)

Äye xörmätle tıñlawçılar, uylap qarasañ, çınlap ta sorawlar bixisap. Qayberlärenä ciñel cawap ta yuq. Ber yaqtan siviliztsiä – upqınğa iltä dibez, ikençe yaqtan ansız yäşi dä almıybız. Şul uq oçqıçlarğa utırıp oçabız, computer İnternet qullanabız. Şuşı tapşırunı da sez bu mizgeldä zamança texnologiä yärdämendä, iärçennär aşa tıñlıysız. Barmı ul mädäniätlär bäreleşe? Bulsa – nişlärgä? Bulmasa – qarşılıqnıñ säbäbe närsädä? Äytkänemçä, sezneñ fikeregez bezgä härwaqıt qäderle. Yazığız, şaltıratığız. Bezneñ Qazandağı telefon 36-81-02. İnternettağı adres – azatliq@rferl.org Ä bügengä min Ali Ğilmi sezneñ belän xuşlaşam, isän-saw bulıp torığız!
XS
SM
MD
LG