Russiä xalıqları telläre turındağı qanunğa tözätmälär uzğan atnada Russiäneñ Federatsiä şurasında raslandı. Mäğlüm bulğança, bu tözätmälär Russiädä kiril xäreflärennän başqa barlıq alfavitlarnı qullanunı tıyaçaq. Qısqaça itep äytkändä Mäskäw Tatarlarğa üzläre telägän xäreflär belän yazunı röxsät itmi. Älege tözätmälär Russiä Parlamentınıñ tübän palatası bulğan däwlät dumasında qaralğanda uq qayber deputatları anıñ russiä konstitutsiäsenä, xalıqara xoquq normalarına qarşı kilüe, millätlärneñ üz tellären saqlaw häm üsterü xoquqın bozuı turında süz kütärde. Ämma duma anı 3 uqılışta da zur küpçelek belän qabul itte.
Tözätmälär Federatsiä şurasında qaralğanda Tatarsan wäkile Räfqät Altınbayev tağın ber märtäbä bu tözätmäneñ Russiä konstitutsiäsenä qarşı kilüe turında kisätte. Konstitutsiädä bolar dip yazılğan. Respublikalar üz däwlät tellären buldıru xoquqına iä. Däwlät xakimiäte, cirle uzidärälärdä, respublikalarnıñ däwlät oyışmalarında alar Russiä Federatsiäseneñ däwlät tele belän bergä qullanıla.
Konstitutsiäneñ 68-nçe matdäsendä mondıy yullar bar. “Russiä Federatsiäse üzeneñ barlıq xalıqlarına da ana telen saqlaw xoquqın, anı öyränü häm üsterü öçen şartlar buldırunı garantiäli.
Federatsiä Şurasındağı Kareliä wäkile Viktor Stepanov Moñarçı latin alfavitına nigezlänep kilgän karel teleneñ mäcbüriläp kiril xäreflärenä küçerelüe bu telne beteräçäk dip çığış yasadı.
Şuşı kisätülärgä qaramasqan Çärşämbe könne Federatsiä Şurası tellär turındağı qanunğa tözätmälär kertüne xupladı. Xäzer bu tözätmälär russiä Prezidentı imzalasa häm basılıp çıqsa ğämälgä keräçäk.
Bu dokumentnıñ Federatsiä Şurası aşa ütüe Tatar telenä yatışlıraq bulğan Latin alifbasın qullanılışqa kertergä ciınuçı Tatarstanda zur rizasızlıq uyattı.
Äle tözätmälär Däwlät dumasında qabul itelgännän soñ uq Tatarstan Prezidentı Mintimer Şäymiev alarnı xoquq küzlegennän qarağanda citeşsezlek dip atağan ide. İnterfaks agentlığına interview birep Şäymiev, Bütän imlağa küçüne tıyu 1991-nçe yılda Russiä Yuğarı Şurasında qabul itelgän häm berkem tarafınnan da kire qağılmağan Russiä xalıqları telläre deklaratsiäsenä qarşı kilä dide häm Deklaratsiädän ildäge här xalıq häm şäxes tel suverenitetına iä digän yullarnı iskä töşerde. Prezident Şulay uq 1992-nçe yılda qabul itelgän Yewropanıñ Töbäk telläre häm milli azçılıqlar telläre xartiäsen onıtmasqa çaqırdı. İnterfaks agentlığına ul Min däwlät Dumasınıñ bu adımın keşe xoquqlarına tıqşınu dip bäyälim dide. Prezident ana telendä niçek yazarğa häm niçek soyläşergä ikänen saylaw xoquqınnan mäxrüm itügä qarşı buluın belderde häm xätta Totalitar Sovetlar Berlege çorında da Görcilärgä, ärmännärgä, Baltıyq buyı xalıqlarına üz älifbaların saylaw mömkinlege birelgänlegen iskä töşerde. Şäymiev, ägär bez bu yul belän barsaq tege yäki bu millät wäkillärenä ana telen öyränüne dä tıyu mömkin bulaçaq, çönki xalıq xoquqları bozılğanda wäzğiätne tözätü öçen bernindi tä’sir itü forması da yuq digän borçıluın äytte.
Comğa könne Tatarstan Däwlät Şurası älege tözätmälär uñayınnan russiä Prezidentı Vladimir Putinğa möräcäğät belän çıqtı. Möräcäğättä mondıy yullar bar. Äle qabul itelgän federal qanun Russiä Federatsiäse konstitutsiäsendäge 15-nçe matdäneñ 4-nçe öleşenä, 73-nçe matdä häm 76-nçe matdäneñ 4-nçe 6-nçı öleşlärenä turı kilmi. Bu federal’ qanu şulay uq Watandaşlıq häm säyäsi xoquqlar turındağı xalıqara pakt, Töbäk telläre häm azçılıqlar telläre turındağı Yewropa xartiäse, milli azçılıqlarnı yaqlaw turındağı nigez konvensiäse kebek Russiä tarafınnan tanılğan xalıqara xoquqıy kileşülärgä dä yaraşlı tügel. Bu möräcäğättä Tatarstan däwlät Şurası Prezidentnı Russiä konstitusiäse garantı bularaq älege tözätmälärne kire qağırğa çaqıra.
Bu uñaydan bötendönya Tatar kongressı Başqarma Komitetı da Russiä Prezidentına möräcäğät yulladı. Möräcäğättä bu tözätmälär xalıqlarnıñ tartıp alğısız xoquqların bozu bularaq bäyälänä, ägär dä sez bu tözätmäne imzalasağız häm ul ğämälgä kersä Russiä Federatsiäseneñ keşe häm xalıqlar xoquqların, töbäk tellären häm milli azçılıqlar tellären yaqlaw turında üz östenä alğan yöklämälären bozılaçaq dielä. Ana telendä söyläşüçe tatarlar üzläreneñ tärräqiätenä yaraşlı älifbalar qullanu xoquqınnan baş tartırğa telämi. Bötendönya Tatar berläşmäsendäge yözlägän oyışmanıñ berse dä älifbanı latin grafikası nigezendä torğızuğa qarşı çıqmadı dielä möräcäğättä. Tatar kongressı başqarma komitetı millätlärneñ häm töbäklärneñ dä mänfäğätlären iskä alıp bu mäs’äläne yañadan qararğa çaqıra. Yaña qanun Russiä parlamentınnan ütkän, xäzer inde Prezident Putinnıñ bu qanunğa häm tatarlarnıñ möräcäğätenä mönäsäbäten kötäse qala. Qanun imzalanğan oçraqta aña qarşı çığuçılar mäxkmamälärgä möräcäğät itärme yuqmı, anısın da kiläçäk kürsäter. Ä menä küptän tügel Qazanğa kilgän Yewropa keşe xoquqları mäxkamäse wäkilläre bu Mäs’äläseñ Strassburg mäxkamäsendä qaralu mömkinlege ällä ni zur tügel dip belderde.
Tözätmälär Federatsiä şurasında qaralğanda Tatarsan wäkile Räfqät Altınbayev tağın ber märtäbä bu tözätmäneñ Russiä konstitutsiäsenä qarşı kilüe turında kisätte. Konstitutsiädä bolar dip yazılğan. Respublikalar üz däwlät tellären buldıru xoquqına iä. Däwlät xakimiäte, cirle uzidärälärdä, respublikalarnıñ däwlät oyışmalarında alar Russiä Federatsiäseneñ däwlät tele belän bergä qullanıla.
Konstitutsiäneñ 68-nçe matdäsendä mondıy yullar bar. “Russiä Federatsiäse üzeneñ barlıq xalıqlarına da ana telen saqlaw xoquqın, anı öyränü häm üsterü öçen şartlar buldırunı garantiäli.
Federatsiä Şurasındağı Kareliä wäkile Viktor Stepanov Moñarçı latin alfavitına nigezlänep kilgän karel teleneñ mäcbüriläp kiril xäreflärenä küçerelüe bu telne beteräçäk dip çığış yasadı.
Şuşı kisätülärgä qaramasqan Çärşämbe könne Federatsiä Şurası tellär turındağı qanunğa tözätmälär kertüne xupladı. Xäzer bu tözätmälär russiä Prezidentı imzalasa häm basılıp çıqsa ğämälgä keräçäk.
Bu dokumentnıñ Federatsiä Şurası aşa ütüe Tatar telenä yatışlıraq bulğan Latin alifbasın qullanılışqa kertergä ciınuçı Tatarstanda zur rizasızlıq uyattı.
Äle tözätmälär Däwlät dumasında qabul itelgännän soñ uq Tatarstan Prezidentı Mintimer Şäymiev alarnı xoquq küzlegennän qarağanda citeşsezlek dip atağan ide. İnterfaks agentlığına interview birep Şäymiev, Bütän imlağa küçüne tıyu 1991-nçe yılda Russiä Yuğarı Şurasında qabul itelgän häm berkem tarafınnan da kire qağılmağan Russiä xalıqları telläre deklaratsiäsenä qarşı kilä dide häm Deklaratsiädän ildäge här xalıq häm şäxes tel suverenitetına iä digän yullarnı iskä töşerde. Prezident Şulay uq 1992-nçe yılda qabul itelgän Yewropanıñ Töbäk telläre häm milli azçılıqlar telläre xartiäsen onıtmasqa çaqırdı. İnterfaks agentlığına ul Min däwlät Dumasınıñ bu adımın keşe xoquqlarına tıqşınu dip bäyälim dide. Prezident ana telendä niçek yazarğa häm niçek soyläşergä ikänen saylaw xoquqınnan mäxrüm itügä qarşı buluın belderde häm xätta Totalitar Sovetlar Berlege çorında da Görcilärgä, ärmännärgä, Baltıyq buyı xalıqlarına üz älifbaların saylaw mömkinlege birelgänlegen iskä töşerde. Şäymiev, ägär bez bu yul belän barsaq tege yäki bu millät wäkillärenä ana telen öyränüne dä tıyu mömkin bulaçaq, çönki xalıq xoquqları bozılğanda wäzğiätne tözätü öçen bernindi tä’sir itü forması da yuq digän borçıluın äytte.
Comğa könne Tatarstan Däwlät Şurası älege tözätmälär uñayınnan russiä Prezidentı Vladimir Putinğa möräcäğät belän çıqtı. Möräcäğättä mondıy yullar bar. Äle qabul itelgän federal qanun Russiä Federatsiäse konstitutsiäsendäge 15-nçe matdäneñ 4-nçe öleşenä, 73-nçe matdä häm 76-nçe matdäneñ 4-nçe 6-nçı öleşlärenä turı kilmi. Bu federal’ qanu şulay uq Watandaşlıq häm säyäsi xoquqlar turındağı xalıqara pakt, Töbäk telläre häm azçılıqlar telläre turındağı Yewropa xartiäse, milli azçılıqlarnı yaqlaw turındağı nigez konvensiäse kebek Russiä tarafınnan tanılğan xalıqara xoquqıy kileşülärgä dä yaraşlı tügel. Bu möräcäğättä Tatarstan däwlät Şurası Prezidentnı Russiä konstitusiäse garantı bularaq älege tözätmälärne kire qağırğa çaqıra.
Bu uñaydan bötendönya Tatar kongressı Başqarma Komitetı da Russiä Prezidentına möräcäğät yulladı. Möräcäğättä bu tözätmälär xalıqlarnıñ tartıp alğısız xoquqların bozu bularaq bäyälänä, ägär dä sez bu tözätmäne imzalasağız häm ul ğämälgä kersä Russiä Federatsiäseneñ keşe häm xalıqlar xoquqların, töbäk tellären häm milli azçılıqlar tellären yaqlaw turında üz östenä alğan yöklämälären bozılaçaq dielä. Ana telendä söyläşüçe tatarlar üzläreneñ tärräqiätenä yaraşlı älifbalar qullanu xoquqınnan baş tartırğa telämi. Bötendönya Tatar berläşmäsendäge yözlägän oyışmanıñ berse dä älifbanı latin grafikası nigezendä torğızuğa qarşı çıqmadı dielä möräcäğättä. Tatar kongressı başqarma komitetı millätlärneñ häm töbäklärneñ dä mänfäğätlären iskä alıp bu mäs’äläne yañadan qararğa çaqıra. Yaña qanun Russiä parlamentınnan ütkän, xäzer inde Prezident Putinnıñ bu qanunğa häm tatarlarnıñ möräcäğätenä mönäsäbäten kötäse qala. Qanun imzalanğan oçraqta aña qarşı çığuçılar mäxkmamälärgä möräcäğät itärme yuqmı, anısın da kiläçäk kürsäter. Ä menä küptän tügel Qazanğa kilgän Yewropa keşe xoquqları mäxkamäse wäkilläre bu Mäs’äläseñ Strassburg mäxkamäsendä qaralu mömkinlege ällä ni zur tügel dip belderde.