Accessibility links

Кайнар хәбәр

Fändäs Safiullin: «Rusiä Federatsiäse Däwlät Dumasınıñ xörmätle deputatları! Min sezneñ aradan bu qanun proektı öçen qul kütärgännärgä möräcäğät itep, sezdän ber genä närsäne ütenäm: «ciñüegez» belän aldanmağız, monda cawapqa däşmäw tınlığına yulığıp, buş xıyal läzzätenä birelmägez. Ğädelsez tübänsenüdän sıqraw da tawışsız bula, açı räncüdän yüeş küz yäşe genä tügel, qop-qorı açısı da bärep çığa.» [ Mädäni comğa ]


Tatarstan basmaları bu atna başında elekke Rusiä Prezidentı Boris Yeltsin häm Rusiä Mädänyät ministrı Mixail Şvıydkoynıñ Qazanğa kilüe xaqında şaqtıy küp yazmalar birdelär. Boris Yeltsin Qazan Däwlät universitetında, Raifä monastırendä häm tağın küp istälekle urınnarda buldı. Tatarstan yäşläre Yeltsinnıñ otstavkağa kitüenä öç yıl ütkännän soñ da anıñ «ğailäse»neñ Rusiä iqtisadınıñ 20 protsentın üz qanatı astında totuın bäyän itä. Berniçä yıl elek Rusiäneñ elekkege prezidentına qimmätle büläk täqdim itälär: Yeltsin fondına Kreml'' yänäşäsendä zur ğına ber bik şäp binanı satıp alu xoquqı birelgän. Häm bu Mäskäwdäge küçemsez millek bäyäläre belän çağıştırğanda, bik arzanğa, nibarı dürt million dollarğa ğına. Häm gäcittä ul aqçanıñ kem tüläyäçäge xaqında bäxäs bara. Nişliseñ kemdä nindi qayğı bit.

Tatarlarnı isä soñğı waqıtta latinnı kire qağu, mäktäp programmalarına pravoslavie dinen kertü, ğomumän tatarlarğa qarşı barğan säyäsät borçıy. Tatarstan yäşläre gäcite «Xuş latin» digän isem belän Rusiä Prezidentı Vladimir Putinnıñ latin älifbasın kire qağıp imza sırlaw belän genä çiklänmägänen bäyän itä. Çönki bu Tatarstannıñ açuın kiterer ide. Rusiä başlığı Federal'' cıyınğa xat cibärgän. Älege xatta ul Tatarstan Däwlät Sovetınıñ «tel mäsäläse buyınça» ayırım, üzgä qaraşı barlığın iskärtä. «Rusiä Federatsiäseneñ tellär turındağı qanunnarın alğa taba qamilläşterü protsessı Federal'' cıyın palataları häm Rusiä subyektlarınıñ qanun çığaru orğannarı arasında üzara söyläşülär belän alıp barılırğa tieş»,- dielä älege yullamada. Läkin Rusiäneñ säyäsi traditsiäläre buynça, mondıy söyläşülär bik ozaq barırğa häm bernindi näticä dä birmäskä mömkin. Häm bu möğayın şulay bulır da.

Время и деньги gäcite mäsälän Vladimir Putin älege qanunğa maxsus Rusiä Konstitutsiäse qabul itelgän könne qul quydı di bilgeläp uza. Häm latin mäsäläseneñ kiläçäge xaqında Tatarstan Däwlät Sovetınıñ mäğärif, mädäniät häm milli eşlär komissiäse räise Razil Wäliew fikeren beleşä. «Min älegä Däwlät Sovetınıñ nindi qarar qılaçağın faraz itmim. Barı üzemä bilgele bulğannı ğına äytäm. Yaqın könnärdä bezneñ komissiä cıyılaçaq häm anda sessiäneñ kiläçäk utırışına RF Konstitutsiä maxqamäsenä, qanunğa tellär turındağı östämälär kertü möräcäğäten birü mäsäläse qaralaçaq. Mondıy möräcäğätneñ kiräklegen bezgä xätta Tatarstannan çittäge millättäşlärebez dä şaltıratıp äytep tora. Ayıruça Mäskäwdän küp şaltıratalar. Bu könnärdä genä Ulyanda buldım. Andağı tatarlar da bu xaqta äyttelär»,- di Räzil Wäliev.

Mädäni comğada isä bu xaqta deputat Fändäs Safiullinnıñ Rusiä Däwlät Dumasında yasağan çığışı basılğan:

Rusiä Federatsiäse Däwlät Dumasınıñ xörmätle deputatları! Min sezneñ aradan bu qanun proektı öçen qul kütärgännärgä möräcäğät itep, sezdän ber genä närsäne ütenäm: «ciñüegez» belän aldanmağız, monda cawapqa däşmäw tınlığına yulığıp, buş xıyal läzzätenä birelmägez. Ğädelsez tübänsenüdän sıqraw da tawışsız bula, açı räncüdän yüeş küz yäşe genä tügel, qop-qorı açısı da bärep çığa,- di ul anda.

Звезда Поволжьяda Damir İsxaqovnıñ «Monnan soñ Putin tatarlar prezidentı tügel» digän yazması da latin älifbasın kire qağu uñayınnan yazılğan. «Polkovnik Putinnıñ 30 avgusta tatar cämäğätçelege belän oçraşqanda böten dönyağa bezneñ küpmillätle il, şunlıqtan tuğan tellärne öyränüne tıyarğa yaramıy häm başqa şunıñ işe süzläre Mäskäwgä qaytqaç başqa tar qaraşlı polkovniklar belän qaplanıp qaldı. Dimäk Tatarstan häm tatar millätenä qarata barğan basım Putinğa anıñ xaqimiäte tarafınnan yasala. Monı soñğı waqıttağı küreneşlär açıqtan-açıq çağıldıra. Şulay uq Rusiä Prezidentı Qazannıñ 1000 yıllığına küp milliardlar wäğdä itkän ide. Ul bu komissiäne citäkläsä dä, 200 mln. dollarnı ul tügel, ä kreditqa Dönya Bankı birä. Ä anı bit axır çiktä qaytarası bula. Dimäk Rusiä prezidentı küp närsäne üze xäl itmi bulıp çığa. Şunlıqtan tatarlar anarğa tayana almıy. Çönki ul şovinizmnı sayladı, ä bez tatarlar, demokratiäsez yäşi almıybız»,- di Damir İsxakov.

Звезда Поволжьяnıñ şul uq sanında tatarlar, karellar häm başqa millät wäkilläreneñ (alar arasında urıslar da bar) Vladimir Putinnan häm rusiä xökümätennän küñelläre qayta başlağanı bäyän itelä. «Rusiä citäkçelege tellär turındağı qanun ütäleşen, milli tellärdä belem alunı, Başqortstanda obyektivlıqnı çağıldırğan xalıq sanın uzdırunı qanäğätländerä almıy. Okruglar buldırıp, cirleklärdä härdaim küzätüçelär quyıp byurokratiäne arttırıp ta Rusiä prezidentı milli mädäniätlärne, mäğärifne häm massaküläm mäğlümat çaralarınıñ tulayım räweştä eşläwen buldıra almıy»,- dielgän «Tel belemennän şovinistlar» isemle yazmada.

Putinnıñ Qazanğa kilgäç: «Ä ruslarğa Tatarstanda ciñelme soñ?» digän sorawı qayçandır Yeltsinnıñ «suverenitetnı küpme alasığız kilsä şul xätle alığız» digän kebek ük qanatlı süzgä äylände. Ul soraw nik birelgän? Ni öçen berniçä rus cämğıäte Tatarstandağı säyäsi wäzğıätttän zarlanıp Putinğa xat cibärde? Häm nigä Tatarstan prezidentı küptän tügel rus cämğıätläre äydamannarı belän oçraştı? Bu sorawlarğa cawap tabır öçen Восточный экспресс gäcite tügäräk östäl oyıştıra. «Rus-tatar» mäsäläsen tikşerüdä Rus mädäniäte cämğıäte räise Aleksandr Salagaev, Rusiä tatarlarınıñ federal'' milli mädäni möxtäriäte räise Rimzil Väliev, politologiä doktorı Räfiq Möxämmätşin, «Sozidanie» ijtimagıy oyışması citäkçese Ayrat Şäripov häm gäcitneñ baş möxärrire Räşid Gällämov qatnaşa. Yazma şaqtıy qızıqlı häm bay eçtälekle.

Tatar xalqı ülgänme ällä yoqlağan ğınamı?- digän soraw här zıyalını borçıy torğandır. Bu xaqta Rafael'' Xäkimov gäcit bite tutırıp: «Tatar ülmägän dä, yoqlamağan da ul köç cıya!»- dip näticä yasağan ide inde. Tatarstan yäşläre ndä tatarlar yazmışın çağıldırğan şaqtıy qızıqlı yazma dönya kürgän. Anda Nazıyf Xämitov: «Min Şähri Qazan gäcitendä Aydar Xälimneñ şul xaqtağı sallı mäqäläse belän tanışqaç, «tatar betep bara ikän» digän näticägä kilgän idem. Ä menä Rafael'' Xäkimov monıñ kiresen äytep çığış yasağaç, bu xaqta başqa yazmasqa qarar qılğan bulsam da, bälki min dä köç cıyıp qına yatqanmındır dip yänä qulıma qaläm aldım»,- di. Eş şunda ki, bezneñ bügenge xäbärçelärebezneñ kübese, üzläreneñ yazmalarında «bardı-qayttı» diyüdän uza almıylar. Qısqası, alar ayırım bülmälärgä yabılıp uylıylar. Tatarlarlarnıñ betüe iñ berençe bulıp kitap häm gäcit-jurnallarnı uquçı yäşlär sanı azayudan başlanaçaq. Monı inde böek yazuçılar sizep aldı. Häm üzläreneñ ütmäs kitapların gäcit bitlärendä bastırıp çığarıp, xalıqqa citkerep qalmaqçı bulalar. Qayber gäcitlärdä xäzer yıl buyı tögällänmägän romannar da basıla başladı digän fiker yörtelä anda.

Älbättä, tatarnıñ betüe çit ölkälärdä yäşäwçelärdän başlanır. Anda bezneñ 4 million xalqıbız yäşi, yäğni, yartısınnan artığı. Tatar ictimaği üzäkläre tarafınnan citkerelgän taläp häm mömkinlek andağı tatarlarğa üz-üzlären saqlap qalırğa yärdäm itmäyäçäk. Cirle xakimiät, mädäniät, san östenlege alarnı şul ölkäneñ üzidarä ağışına buysınuğa duçar itär. Ädip-ğalimnärebez Tatarstanda yäşäwçe tatar milläteneñ ğomeren ozınaytu öçen çaralar ezläp baş wata başladılar inde. Çönki bügenge statistiqa buyınça, 38 protsent tatar ğailäse urıs telendä genä söyläşä, 80 protsent tatar eş urınında urıs telen genä qullana, 86 protsent tatar balası mäktäplärdä urıs telendä uqi - di Nazıyf Xämitov.

Millätneñ tarqaluı Könçığış kul''tı tä''sirendä tizlänäçäk. Bügen Qazanda ğına da yözgä yaqın sekta eşli. Alarnıñ barısı da üz mäğlümat-yünäleşlären tormışqa aşıralar. Bu atnada dönya kürgän Tatarstan yäşlärendäge «Mäñge yäşiseñ kiläme?» digän yazma da şul xaqta.

Mäğrifät gäcitendä isä härdaim mäktäplärdä pravoslavie dinen uqıtu buyınça yazmalar basılıp kilä. «Rusiä Konstitutsiäseneñ 14 nçe maddäsendä ilneñ dönyawi däwlät buluı, ä 28 nçe maddädä grajdannarnıñ wöcdan irege turında äytelgän. Rusiäyaneñ ğomumi urta belem mäktäpläre turındağı dokumentta da urta belem mäktäbe dönyawi xarakterda bula, dielgän. Menä şundıy qanunnar buluğa karamastan, Rusiä mäğärif ministrı belän patriarx Aleksiy II arasında mäktäplärdä ata-analar röxsäte belän pravoslavie dinen uqıtu turında kileşü tözelde. Barlıq pravoslavie mäktäplärenä xat ta cibärelde. Anda mäs''älälär aldına mäktäplär öçen din uqıtuçıları äzerläw burıçı quyıla. Dimäk, kiläçäktä üz mäktäbenä pravoslavie uqıtunı kertüdän baş tartqan direktornı cawapqa tartırğa mömkinnär. Şulay itep, din, berençe çiratta, näq menä uqıtuçılarğa köçläp tağıla", - dielgän bu gäcittä.

Soñğı säyäsi waqiğalar şunı kürsätte: tıp-tınıç Tatarstanda ruslarnıñ millätçe cämğıätläre şaqtıy kübäygän ikän bit. Putinğa möräcäğät astına biş cämğıät häm firqa citäkçese qul quyğan ide. Tatarstan ikmäge tuqlıqlı şul. Ä menä kiräk çaqta tatarnı yaklap süz äyterlek ber ictimaği üzäk kenä bar. Bu xaqta Mäğrifättä Räfiq Şäräfiev yazması dönya kürgän.

Tatar ile soñğı waqıtta kiresençä latin älifbasında yazmalarnı kübräk birä başladı. Anıñ soñğı sanında Ruziä Safiullinanıñ «Bezne mäcbüriläp yarattırırğa telilär» digän mäktäplärgä pravoslavie dinen kertü turındağı yazma da uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym. Ğabdulla Tuqay isemendäge Tatar däwlät filarmoniäseneñ 65 yıllığı belän bäyläp birelgän yazma da qızıqlı. Bıyıl filarmoni artistları çit töbäklärgä ütkärelgän Sabantuylarğa konsertlar belän dä çıqqannar. Küptän tügel filarmoniäneñ konsertlar zalında tamaşaçılar Başqortostan sänğate belän tanışa aldı. Berençe tapqır Qazanda Başqortostan däwlät filarmoniäseneñ estrada törkemnäre qatnaşında festival'' bulıp ütte.

Landış Xarrasova, Qazan
XS
SM
MD
LG