Accessibility links

Кайнар хәбәр

Ğiraqtağı şiğıy möselmannar Säddam Xösäyen kitkännän soñ xakimiättä üzlärenä zurraq öleş aluğa ömetlänä


İraqta şiğıy möselmannarı il xalqınıñ zur öleşen täşkil itsä dä, alar azçılıqtağı köçle sönni möselmannar külägäsendä yäşi. Saddam Xösäin 1991-nçe yılda Farsı Qultığı suğışı waqıtında başkütärgän şiğıylarnı bik nıq äzerlekläde .AQŞnıñ Ğıraqqa suğış başlau ixtimalä turında retorika köçlänä barğanda , şiğıylar wazğiätlären üzgärtü ömede belän Waşingtonğa qarıy.

Bagdadta sönnilär östenlek itkän xökümättä haman ikençe urında torğan şığıylar , xakimiättä zurıraq payğa iä bulu ömede belän xäzer Waşingtonğa qarıy . Şıiğıylar İraq xalqınıñ 60%ın täşkil itä, zur küpçelek ilneñ könyağında yäşi. Alarnıñ İran belän dini bağlanışları bulsa da , etnik yaqtan yuq, alar ğäräb. Bagdatta üzäk xökümät şiğıylar İran belän bağlanışlı , alarğa ışanıp bulmıy digän qaraşta häm älbättä alarnı xakimiätkä qatnaştırmıy. Küp kenä şiğıylar in yaman ezärlekläü , qısu Saddam waqıtında buldı dip söyli. Saddam üz rejimına qurqınıçnı kimetü mäqsatında Ğıraqnıñ möhim etnik törkemnäre şiğıylar, sönnilär kördlär arasında köndeşlekne arttırdı. Sönni Saddamnıñ xakimiät nigeze ğailä, qabiläneñ turılıqlılığına nigezlänä. Ul şiğıylarnı Baath partiäse, burokratie häm iminlek köçlärennän quğan. İlneñ elita köçläre respublika saqçıları sönnilärdän genä tora. Ä qorallı köçlärdä sönni ofitserlar astında şığıylar xezmät itä .Ğıraqqa qarşı xärbi operatsiegä äzerlek barğanda , eksildäge şiğıy citäkçeläre Saddamnan sonğı yaña tärtiptä urınnarın garantieläü öçen Waşington belän elemtälären köçländerergä tırışa. Quşma Ştatları da exsildäge opozitsie käçlärenä qarıy , ul Ğıraq eçendä Saddamğa qarşılıq kürsätü oyıştırılır, diktaturanıñ urınıñ demokratik federal model alır dip ömetlänä. Küpkenä küzätüçelär eksildäge şiğıy törkemnäre belän Waşington arasında arta barğan mönäsäbätlärgä şaqqatıp qari. Eksildäge in köçle şiğıy törkem ,Ğıraqta İslam İnqilabı öçen Yuğarı Şura, ul İranda urnaşqan…, Bilgele bulğança AQŞ İranğa doşman il dip qarıy. Bu qorallı törkem İrannıñ inqilap saqçıları tarafınnan künegülärdän ütkärelgän ,qorallandırılğan sannarı 30 belän40meñ arasında dip faraz itelä. Jenevada urnaşqan İminlek säyäsäte öçen Üzäkneñ belgeçe Şaxram Çubin yuğarı şura häm Tehran, qorallı şiğıy törkemeneñ kiläçäktä Ğıraqta täsir urnaştıruı öçen Waşington belän xezmätäşlek itüe turında qarar birgän dip äytä. Tehran ütkän ayda Londonda eksildäge Ğıraq törkemnäre cıyılışına yuğarı şura wäkillären dä cibärde. London cıyılışına qatnaşqan AQŞnıñ mäxsus wäkile Zalmay Xalilzad kiläçäktä Ğıraq opozitsie aktivlıqların koordinatsiläü öçen 65 äğzadan torğan şura sayladı ,urınnarnıñ 33%tı şiğıy möselmannarı öçen ayrıldı, bu inde opozitsiedä şiğıylarnıñ östenlek itäçägen kürsätä.Afganstan, Üzäk Azie häm bälkim dä xäzer Ğıraqta amerikannarnıñ urnaşuına tınıçsızlanğan Tehran ,Saddamnıñ bärep töşerelüenä qarşılıq kürsätmi. Şaxram Çubin süzlärençä, suğıştan soñğı İraqta, İran mänfäğätläre belän AQŞ mänfäğätläre qapma qarşılıqlı tügel. Alarnıñ här ikese dä stabil,urtaçıl, täbäktä yaxşı integratsielängän Ğıraq teli. Ber genä mäsälä bar. Saddamnan sonğı Ğıraq ,Amerika yaqlımı yäki İranğa qarşımı bulaçaq ? Ğıraqtağı İslam İnqilabı öçen Yuğarı Şura, İran -Ğıraq suğışınnan soñ İranda oyıştırıla. İran, Ğıraq äsirläre arasında bulğan Ayatolla Möxämmäd bakir Hakimnı Saddamğa qarşı xäräkät oyıştıru belän wazifalandıra. Äytkänemçä bugen alar 30-40meñ arasında qorallı törkem. 91-nçe yılda Şiğıylarnıñ başkütärüen Saddam köçläre bäğersez räwäştä bastıra, Nacaf, Kärbälädä Şiğıylarnıñ ğıybadätxanäläre bombalana. Yuğarı Şura Waşington belän bäräktäşlekkä barsa da, törkemne Ğıraq eçendä yaqlauçılar küpme, bu bilgesez. Ğıraqta şiğıy cämäğätçelege Ayatolla Hakimgä, anıñ Tehran belän yaqın mönäsäbätenä şiklänep qarıy.Ul Saddamnan sonğı potensil citäkçelärdän berse bulıp tora. Ämma Londonda şiğıy aktivistı Mowaffaq al Rubaie äytüençä , küp kenä şığıylar yuğarı şurağa ışanıp betmi , alar Ğıraqtağı şiğıylarnıñ İran belän nıq bäyläneşe bulğan törkem tarafınnan wäkillek itelüen telämi , çönki bezne här waqıt bolay da İran yaqlılar dip ğäyepläp kilälär. Şiğıylar Tehrannı şığıy mänfäğätlären yaqlauçı itep kürergä telämi Rubai bolai di : Şiğıy cämäğötçelege 9Inçe yılğı başkütärüdän soñ dramatik räwäştä üzgärde. Başkütärü waqıtnda şığıylar İran qatnaşır, alarğa material häm logistik yardäm birer dip kötte, ämma şığıylarnı İran da Amerika da yalğız qaldırdı. Londonda urnaşqan Ğıraq İslamçı demokratik partiä citäkçese Abdel jabbar da , yuğarı şura şığıylar arasında ällä ni yaqlanmi , çönki alar Ğıraqta da İran kebek islam respublikası buldırırğa teli ruxanilärneñ yuğarı aftoritetı Ğıraq şiğıyları öçen qabul itelerlek xäl tügel di. Eksildäge şiğıy säyäsätçeläre 65äğzadan torğan Eksildäge Opozitsiene Koordinatsiläü şurasınıñ kiñäytelüe öçen basım yasıy , şurada başqa şiğıy wäkillärenä kübräk urın birelsen dip taläp itälär. Eksildäge säyäsätçelärneñ ikençe oçraşuı Tönyaq Ğıraqta İrbil şähre yaqınında bulırğa tieş. Eksildäge şiğıy säyäsätçeläre wäkillek öçen köräş alıp barğanda, qayber küzätüçelär kiläçäktäge şiğıy citäkçeläre çit ildän tügel ä Ğıraqtan çığaçaq dip äytä.Ägär dä Ğıraqnıñ eçennän yaña köçle şığıy citäkçese çıqsa, Waşington belän İranda urnaşqan’Ğıraqta İslam İnqilabı öçen yuğarı Şura häm başqa şiğıy citäkçeläre arasında barğan älege satulaşular bälkim dä , AQŞ Ğıraqqa suğış başlatsa kiläçäktäge köçle säyäsi bäxäslär öçen başlanğıç qına bulıp tora.

Färidä Xämit, Praga
XS
SM
MD
LG