Prezident Putin anti-terror kөrәştә AQŞ safına basqannan birle, Russiә ministerlәre Washingtonda xөrmәt belәn qabul itelәlәr. Ә inde şuşı kөnnәrdә Washingtonda başqa berәv, küplәr kürergә telәmәgәn ber өrәk yөri. Ul da bulsa Dәvlәt Duması deputatı hәm keşe xoquqları aktivistı Sergey Kovalev. Sovet xezmәt lagerlarında 12 yıl utırıp çıqqan hәm Andrey Saxarov kebek kөrәştәşlәre inde küptәnnәn birle bu dөnyadan kitkәn 76 yәşlek Sergey Kovalev әle dә çınbarlıqnı sөylәvdәn qurıqmıy. Lәkin, AQŞta hәm ğomumәn Kөnbatışta rәsmi dairәlәr, anıŋ Russiәneŋ Çeçnәdә alıp barğan pıçıraq suğış turındağı fikerlәren işetü belәn qızsınmıylar. Anıŋ AQŞta Xalıqara Tınıçlıq buyınça Carniege Endowmentta, Amerikan tışqı sәyәsәt şurasında yasağan çığışları belәn qızqsınğan rәsmi şәxeslәr әllә ni küp bulmadı. Şulay da Kovalev bu xaqta sөylәvdәn totlıp tormıy. WSJ gazetasınıŋ yazuınça ul "Zamança Dөnyada sәyer nәrsәlәr bulıp tora. Xalıqara terrrğa qarşı kөrәş өçen keşelәr dәvlәt terrorrı belәn şөğellәngәn xөkümәtlәr arasında berektәşlәr ezlilәr" dip beldergәn. Anıŋ monda kemne küz aldında totqan buluı bik açıq aŋlaşıla. Anıŋ Russiә federal kөçlәre Çeçnәdә tınıç xalıqnı urlau hәm üterә өçen üzәktәn oyıştırılğan "ülem eskadronın" faydalana digәn belderüe dә zur qıulıq belәn bәylәngәn. Ul bu xaqta amerikan tışqı politik şurasında yasağan çığışında әytte. Anıŋ süzlәrençә, әgәr dә, yuğarı dәrәcәdәge xәrbi hәm xөkümәt citәkçelәre şuşı ülem eskadronı turında belәlәr ikәn, ni өçen alar bu xaqta endәşmilәr, әgәr dә dә alar bu xaqta belmilәr ikәn ni өçen belmilәr. Kovalev bu süzlәren ispatlau өçen şundıy argumentlar kitergәn. Çeçnәdә tınıç xalıqnıŋ mәyetlәrennәn torğan kümәk qәberlәr tabıla. Mәyetlәrneŋ kemnegen bilgelәv mөmkin bulğan oçraqlarda, alarnıŋ barısınıŋ da ul tөbәktәn bulmauı bilgelәnә. Alar Çeçnәneŋ tөrle kontrol noqtalarında qulğa alınğan şәxeslәrneŋ mәyetlәre hәm kümәk qәberlәr qulğa alınğan noqtalardan yıraqta bula. Alarnı xәrbilәr ütergәn dip әytep bulmıy. Ul çaqta, keşelәrneŋ mәyetlәre qulğa alınğan urınnarda tabılır ide. Soŋğı vaqıtlarda tөrle urınnarda tabılğan mәyetlәrneŋ kemnegen bilgelәv eçen qıyınlaştıru өçen bulsa kirәk, mәyetlәr şartlatılan bula. Şuşı metodnıŋ Çeçnәneŋ tөrle tөbәklәrendә qullanılğan buluı, bu eşneŋ koordinatsiәlәngәn buluın aŋlata. Memorial Oyışması ğinvar ayında 61 çeçenneŋ qulğa alınğanın hәm alarnıŋ 29-ınıŋ ezsez yuğalğanın beldergәn ide. Ә inde şuluq ğinvar ayında 22 mәyet tabılğan. Inde alarnıŋ küpmeseneŋ ezsez yuğalğan 29 keşeneŋ mәyete buluı bilgesez. Kovalevneŋ ülem eskadronı turındağı belderüe asılda yaŋalıq tügel. Mәskәv Helsinki tөrkeme uzğan yılnıŋ cәyendә iğlan itkәn yıllıq xisabında ülem eskadronın telgә alğan ide. Lәkin, Kovalev bu xaqta AQŞnıŋ politik elitası aldında yasağan çığışında әytte. Әmma bu AQŞnıŋ rәsmi sәyәsәten üzgәrtügә kiterer dip kөtep bulmıy. Kovalev şulay uq Russiәneŋ Çeçnәdә tınıçlıqqa taba progress bar digәn raslauların da yalğan dip bәyәlәde. Anıŋ süzlәrençә, referendum ul fars ğına. Komendant sәğәte kertelgәn, xәrәkәt ireklege çiklәngәn, bәysez nәşriәt bumağan, ciılış ireklege çiklәngәn ğәdәttәntış şartlarda irekle tauış birü bula almıy. Kovalev referendum Çeçnәdә qanqoyunı arttıruğa ğına kiterәçәk dip kisәtә. Federal kөçlәr seperatizm taraftarlarınıŋ ezsez yuğaluların tәmin itәçәklәr. Kөrәşçelәr isә Mәskәv taraftarı kandidatlarnı hәm agitatorlarnı yuq itәrgә tırışaçaqlar. Kovalev Kreml Çeçnәdә referendum ütkәrü urnına Çeçnә prezidetı Masxadovnıŋ süylşülәr alıp baru tәqdimen qabul itsә xәyerlerәk bulır ide digәn fikerdә. Anıŋ süzlәrençә, Dөnya tarixı ber nәrsәne açıq kürsәtә- Qorallı konfliktnı tuqtatırğa teliseŋ ikәn , ul çaqta telәsәŋ-telәmәsәŋ dә dөşman belәn sөylәşergә tieşseŋ. Lәkin, Kovalevnıŋ bu süzlәrenә dә tieşle iğtibar bireler dip kөtep bulmy. Niçek kenә әytmә , өrәk xәqiqәtne әytsә dә, aŋa ışanuçılar bik az bula.
Fәrit Idelle, Praga
Fәrit Idelle, Praga