Ğiraqta xärbi çaralar inde 4nçe atna däwam itkändä bez bügen suğışnıñ başqa yağın açıp qararğa buldıq. Suğış –ciñü-ciñelü genä tügel, ä millionlağan tınıç xalıq öçen qayğı häm xäsrät. Möhacirlek-sorawlar häm cawaplar isemle iñ berençe tapşırularda sezgä immigrantlarnıñ niçä törgä bülenüe turında söylägän idek. Qaçaqlar-mäcbüri küçep kitüçelär rätendä. Suğış barğan töbäklärdän xalıq kiräk-yaraqların töyäp kürşe däwlätlärgä ağıla. Ni ğacäp şuşı köngä qadär Ğiraq qaçaqlarınıñ küpläp kitüe turında ber xäbär dä yuq. Şul xaqta bügen Möhacirlek-sorawlar häm cawaplar tapşıruı.
Süzne –Ğiraq qaçaqları, kem alar, närsädän qaça häm qaya bara digän sorawlardan başlarğa kiräkter, xörmätle tıñlawçılar. Çit illärdä Ğiraqtan kilgännärne oçratsağız alar yä Ğiraqlı, yä körd bulırlar, şulay uq keçkenä genä Ğiraq törkmännäre törkeme dä bar. Ğiraqtan moña qadär dissidentlar, yä Säddäm Hösäinneñ ğaskärlärendä xezmät itergä telämägännär, yäisä Ğiraqnıñ könyağında yäşäwçe şiği möselmannar kitergä tırıştı.
1991nçe yılğı Farsı Qultığı suğışında Säddäm armiäsennän qaçıp kitüçe dezertirlar üz teläge belän Quşma Ştatlarğa birelep Säğüd Ğaräpstanda totıldı. 91nçe yılnıñ martında Säddäm rejimına qarşı baş kütärü uñışqa ireşä almağaç kimendä 100 meñgä yaqın şiği möselman kürşe İran, Säğüd Ğaräpstan häm Amerikan ğaskärläre kontrolendä bulğan Ğiraq-Kuwait çigendäge cirgä qaçtı. Säddäm xakimiätendä mondıy keşelärgä kire qaytu mömkin tügel ide, alarnıñ kübese äle dä Ğiraqta qalğan tuğannarı öçen qurqıp yäşi.
Alay da Ğiraq xalqınıñ küpçelege –şiği möselmannar. Säddäm ğailäse häm başqala Bağdad tiräsendäge töbäklärdä genä sunnilär yäşi. Şiğilär sunnilär belän çağıştırğanda dindä, aşaw-eçüdä häm yäşäwdä qırısraq qanunnarın yaqlıy, bu bigräk tä xatın-qızğa mönäsäbättä açıq çağıla. Şiği möselman xatın-qızları ğadättä başınnan ayağına qadär qaradan kienerlär, böten çaralarda, öyendä qunaqlar qabul itkändä dä şiği xatın-qızlar irlärdän ayırım utırırlar. Şiği möselman xatın-qızı qulın totırğa yaramıy, alar barı tik möselman xatın-qız doktorlarına ğına bara ala.
Ğiraqnıñ iñ yaqın kürşeläre-Törkiä, İran, Jordaniä, Süriä, Säğüd Ğaräpstan häm Kuwait. İran-dönyada iñ küp qaçaqlarnı qabul itkän däwlät bulıp sanala. 2001nçe yıl uzdırılğan xalıq sanını alu, İrannıñ 2 million yarım qaçaqnı üzenä sıyındırğanın kürsätä. Alarnıñ 2 million 300-äfğannar häm 200gä yaqını Ğiraq möhacirläre ide. Suğış başlanğançı uq İran xökümäte yaña qaçaqlarnı qabul itergä teläge bulu-bulmaw mäs’äläsendä ber törle genä fikeren beldermäde. Soñınnan İran-Ğiraq qaçaqlarına qurqınıç yanasa, alarğa çik aşa ütüne röxsät itte, läkin qaçaqlar lagerendä genä qalu mömkin bulaçaq, şähärlärgä barıp urnaşırğa röxsät yuq, dide. Ğiraq belän çiktäş ikençe il-Törkiä. Törkiä baştan uq üzenä ber nindi dä qaçaqlarnı kertmiäçäge turında açıqtan açıq iğlan itte. İnde ozaq waqıt üze iqtisadi häm finans krizistan çığa almağan Törkiäneñ möhacirlärne asrarğa teläge dä aqçası da yuq. Monnan bigräk Törkiä politsiäse häm çik buyı xezmäte çınnan da bik qırıs. 2001nçe yılda Törkiä Tönyaq Ğiraqqa 78 Ğiraq qaçağın kire cibärde. Törkiä, alarnıñ kire qaytqaç ta cäzağa tartılaçağın yaxşı belsä dä bu adımnan waz kiçmäde. Ğiraqqa çiktäş Jordaniä, Kuwait, Säğüd Ğaräpstan häm Süriädä xällär başqçaraq. Bu däwlätlär 1951nçe yılğı Qaçaqlar Konvensiäsen häm anda qaçaqlarğa birelergä tieşle xoquqlarnı yaqlamıy. Dimäk ki bu illärgä kilep eläkkän möhacirlär inde cirle qanunnar nigezendä genä yäşi ala. Äytik Jordaniägä kilgän qaçaqlar 6 ay biredä yäşägännän soñ-nindi dä bulsa öçençe ilgä kitergä tieş. Alay da bu illärneñ xökümätläre qaçaqlarğa qarşı buluları turında ber qayçan da beldermäde. 1951nçe yıl qabul itelgän qaçaqlar statusı häm xoquqları turındağı konvensiä häm anıñ 67nçe yılğı protokolı nigezendä qaçaqlar üz watannarına köçläp qaytarıla almıy. Menä min sezgä, xörmätle tıñlawçılar, Ğiraq möhacirläreneñ qayçan, qaya häm niçek kitkännäre turında qısqaça mäğlümat birdem. Xäzerge suğışqı äylänep qaytıyq. Ğiraq suğışınıñ 4nçe atnası bara. 1991nçe yılğı Farsı qultığı suğışı waqıtında Ğiraqtan İranğa ğına da 1 millionğa yaqın keşe kilgän ide. Şul töcribäne istä totıp İran häm Berläşkän Millätlär Oyışması çik buyında 20 qaçaqlar lagere äzerläp quydı. Ni ğacäp, suğışnıñ ikençe atnası tämamlanğanda İranğa äle ber Ğiraq qaçağı da kilmägän ide. Ğiraq-Süriä çigenä ber-niçä keşe genä kilgän. 1991nçe yılda 500 meñlek qaçaqlar ağımın küzätkän Törkiä dä bu yulı östämä çaralar kürde. Tönyaq Ğiraqqa ğaskärlär kertüneñ maqsatın da-qaçaqlarnı Törkiägä kertmäs öçen dip añlattı. Bu östämä çaralar bik effektiv buldımı, ällä başqa säbäplärdänme-Törkiägä dä Ğiraq qaçaqları äle kilmi. Bolar xaqında min radiobıznıñ Ğiraq redakisäse mödire urınbasarı Kämran Äl-Karadaghi belän söyläştem. Qaçaqlar mäs’äläsendä bu suğış 1991nçe yılğı Farsı qultığı suğışınnan nıq ayırıla. Tasma-Kämran Qayber illär başlıqları, Ğiraq qaçaqları ağımı suğış betkännän soñ artır, dip farazlıy. Kämran äfände bu fiker belän bik kileşep betmäde. Tasma-Kämran Yevropa däwlätläre Ğiraq suğışı başlanunıñ berençe könnärendä ük üzlären saqlaw çaraları kürde. Martnıñ soñğı könnärendä Gretsiäneñ Veria şähärendä uzğan Yevropa Berlege ministrları oçraşuı turında söylägän idek inde. Yevropa däwlätläreneñ eçke eşlär häm yustitsiä ministrları , Ğiraq qaçaqlarınıñ Yevropağa kilüen yaqlamasqa kileşte. Kämran äfände dä, suğış tämamlanğaç Ğiraq qaçaqları kire Ğiraqqa qaytaçaqlar, şunıñ öçen dä yıraqqa kitep toru mäğnäsez, dip sanıy. Tasma-Kämran Ğiraq suğışı häm qaçaqlar tiräsendäge wazğiät turındağı sorawlarğa Azatlıq radiosınıñ Ğiraq redaksiäse direktorı urınbasarı Kämran Äl-Karadaghi cawap birde. Kämran äfände üze urıs tele belgeçe, äle sovet çorında uq Leningradta uqığan bulğan. Ğiraq qaçaqları turında söylägändä inde Säddäm rejimınnan qaçıp kitüçelärneñ yazmışın iskä almaw –döres bulmas ide. Törle illär Ğiraq möhacirlärenä törle mönäsäbät kürsätä. Australiädä qabul iteler öçen qaçaqlar barı tik hawa yulı aşa ğına kilä ala. Su yulı belän kilgännärgä Australiädä säyäsi sıyınu xoquqı sorarğa röxsät itmilär. Biredä küp kenä Ğiraqlılarnı ozaq yıllar däwamında waqıtlı dokumentlar birep totalar. Anı ozaytır öçen här waqıt bu keşe tuğan ilenä qaytunıñ qurqınıç bulğanın isbatlap torırğa tieş. Germaniä, Daniä, Luxemburg häm Şveytsariä soñğı yıllarda säyäsi sıyınu xoquqı ala almağan Ğiraqlılarnı kire qaytarıp cibärä başladı. Norvegiäneñ möhacirlärgä qarşı qırıs qanunnarı, Ğiraq qaçaqlarına ildä ber genä yıl yäşäw xoquqı birep , soñınnan çınnan da Norvegiädä qalırğa kiräklegen isbatlarğa quştı. Ğadättä ğailäse Norvegiädä bulğannar ğına biredä qala alğan. Üzegez uylap qarağız, xörmätle tıñlawçılar-2001nçe yılda ilgä kilgän 1056 Ğiraq qaçağınıñ qırıs qanunnar iläge aşa ütep 20se genä ildä qala alğan. Şvetsiä häm Britaniä dä Ğiraq qaçaqların çığarıp cibärü yağında. London-Tönyaq Ğiraqnı räsmi räweştä imin töbäk dip iğlan itep, annan kilgän qaçaqlarnı bötenläw qabul itmi başladı. İnde mohacirlär ile-Quşma Ştatları turında da uzğan tapşırularnıñ bersendä söylägän idek. Anda iñ qırıs çaralar –tikşerülär häm qulğa alular… Yaqın Könçığış däwlätläre, bigräk tä Ğiraqtan kilüçelärgä qarşı buldı. Şunısın ğına äytep bula-çittäge Ğiraqlılarnıñ küpçelege-britan watandaşlarımı alar, yä Süriä watandaşlarımı-alar barısı da ildä yaña xakimiät urnaşuına, bötenläy küçep qaytmasalar da tuğan illärenä qaytıp yörü mömkinlege bulaçağına ömetlänä. Kiläse tapşırular öçen sezdän sorawlar kötep qalam, xörmätle tıñlawçılar!
Alsu Qormaş
Ğiraqnıñ iñ yaqın kürşeläre-Törkiä, İran, Jordaniä, Süriä, Säğüd Ğaräpstan häm Kuwait. İran-dönyada iñ küp qaçaqlarnı qabul itkän däwlät bulıp sanala. 2001nçe yıl uzdırılğan xalıq sanını alu, İrannıñ 2 million yarım qaçaqnı üzenä sıyındırğanın kürsätä. Alarnıñ 2 million 300-äfğannar häm 200gä yaqını Ğiraq möhacirläre ide. Suğış başlanğançı uq İran xökümäte yaña qaçaqlarnı qabul itergä teläge bulu-bulmaw mäs’äläsendä ber törle genä fikeren beldermäde. Soñınnan İran-Ğiraq qaçaqlarına qurqınıç yanasa, alarğa çik aşa ütüne röxsät itte, läkin qaçaqlar lagerendä genä qalu mömkin bulaçaq, şähärlärgä barıp urnaşırğa röxsät yuq, dide. Ğiraq belän çiktäş ikençe il-Törkiä. Törkiä baştan uq üzenä ber nindi dä qaçaqlarnı kertmiäçäge turında açıqtan açıq iğlan itte. İnde ozaq waqıt üze iqtisadi häm finans krizistan çığa almağan Törkiäneñ möhacirlärne asrarğa teläge dä aqçası da yuq. Monnan bigräk Törkiä politsiäse häm çik buyı xezmäte çınnan da bik qırıs. 2001nçe yılda Törkiä Tönyaq Ğiraqqa 78 Ğiraq qaçağın kire cibärde. Törkiä, alarnıñ kire qaytqaç ta cäzağa tartılaçağın yaxşı belsä dä bu adımnan waz kiçmäde. Ğiraqqa çiktäş Jordaniä, Kuwait, Säğüd Ğaräpstan häm Süriädä xällär başqçaraq. Bu däwlätlär 1951nçe yılğı Qaçaqlar Konvensiäsen häm anda qaçaqlarğa birelergä tieşle xoquqlarnı yaqlamıy. Dimäk ki bu illärgä kilep eläkkän möhacirlär inde cirle qanunnar nigezendä genä yäşi ala. Äytik Jordaniägä kilgän qaçaqlar 6 ay biredä yäşägännän soñ-nindi dä bulsa öçençe ilgä kitergä tieş. Alay da bu illärneñ xökümätläre qaçaqlarğa qarşı buluları turında ber qayçan da beldermäde. 1951nçe yıl qabul itelgän qaçaqlar statusı häm xoquqları turındağı konvensiä häm anıñ 67nçe yılğı protokolı nigezendä qaçaqlar üz watannarına köçläp qaytarıla almıy. Menä min sezgä, xörmätle tıñlawçılar, Ğiraq möhacirläreneñ qayçan, qaya häm niçek kitkännäre turında qısqaça mäğlümat birdem. Xäzerge suğışqı äylänep qaytıyq. Ğiraq suğışınıñ 4nçe atnası bara. 1991nçe yılğı Farsı qultığı suğışı waqıtında Ğiraqtan İranğa ğına da 1 millionğa yaqın keşe kilgän ide. Şul töcribäne istä totıp İran häm Berläşkän Millätlär Oyışması çik buyında 20 qaçaqlar lagere äzerläp quydı. Ni ğacäp, suğışnıñ ikençe atnası tämamlanğanda İranğa äle ber Ğiraq qaçağı da kilmägän ide. Ğiraq-Süriä çigenä ber-niçä keşe genä kilgän. 1991nçe yılda 500 meñlek qaçaqlar ağımın küzätkän Törkiä dä bu yulı östämä çaralar kürde. Tönyaq Ğiraqqa ğaskärlär kertüneñ maqsatın da-qaçaqlarnı Törkiägä kertmäs öçen dip añlattı. Bu östämä çaralar bik effektiv buldımı, ällä başqa säbäplärdänme-Törkiägä dä Ğiraq qaçaqları äle kilmi. Bolar xaqında min radiobıznıñ Ğiraq redakisäse mödire urınbasarı Kämran Äl-Karadaghi belän söyläştem. Qaçaqlar mäs’äläsendä bu suğış 1991nçe yılğı Farsı qultığı suğışınnan nıq ayırıla. Tasma-Kämran Qayber illär başlıqları, Ğiraq qaçaqları ağımı suğış betkännän soñ artır, dip farazlıy. Kämran äfände bu fiker belän bik kileşep betmäde. Tasma-Kämran Yevropa däwlätläre Ğiraq suğışı başlanunıñ berençe könnärendä ük üzlären saqlaw çaraları kürde. Martnıñ soñğı könnärendä Gretsiäneñ Veria şähärendä uzğan Yevropa Berlege ministrları oçraşuı turında söylägän idek inde. Yevropa däwlätläreneñ eçke eşlär häm yustitsiä ministrları , Ğiraq qaçaqlarınıñ Yevropağa kilüen yaqlamasqa kileşte. Kämran äfände dä, suğış tämamlanğaç Ğiraq qaçaqları kire Ğiraqqa qaytaçaqlar, şunıñ öçen dä yıraqqa kitep toru mäğnäsez, dip sanıy. Tasma-Kämran Ğiraq suğışı häm qaçaqlar tiräsendäge wazğiät turındağı sorawlarğa Azatlıq radiosınıñ Ğiraq redaksiäse direktorı urınbasarı Kämran Äl-Karadaghi cawap birde. Kämran äfände üze urıs tele belgeçe, äle sovet çorında uq Leningradta uqığan bulğan. Ğiraq qaçaqları turında söylägändä inde Säddäm rejimınnan qaçıp kitüçelärneñ yazmışın iskä almaw –döres bulmas ide. Törle illär Ğiraq möhacirlärenä törle mönäsäbät kürsätä. Australiädä qabul iteler öçen qaçaqlar barı tik hawa yulı aşa ğına kilä ala. Su yulı belän kilgännärgä Australiädä säyäsi sıyınu xoquqı sorarğa röxsät itmilär. Biredä küp kenä Ğiraqlılarnı ozaq yıllar däwamında waqıtlı dokumentlar birep totalar. Anı ozaytır öçen här waqıt bu keşe tuğan ilenä qaytunıñ qurqınıç bulğanın isbatlap torırğa tieş. Germaniä, Daniä, Luxemburg häm Şveytsariä soñğı yıllarda säyäsi sıyınu xoquqı ala almağan Ğiraqlılarnı kire qaytarıp cibärä başladı. Norvegiäneñ möhacirlärgä qarşı qırıs qanunnarı, Ğiraq qaçaqlarına ildä ber genä yıl yäşäw xoquqı birep , soñınnan çınnan da Norvegiädä qalırğa kiräklegen isbatlarğa quştı. Ğadättä ğailäse Norvegiädä bulğannar ğına biredä qala alğan. Üzegez uylap qarağız, xörmätle tıñlawçılar-2001nçe yılda ilgä kilgän 1056 Ğiraq qaçağınıñ qırıs qanunnar iläge aşa ütep 20se genä ildä qala alğan. Şvetsiä häm Britaniä dä Ğiraq qaçaqların çığarıp cibärü yağında. London-Tönyaq Ğiraqnı räsmi räweştä imin töbäk dip iğlan itep, annan kilgän qaçaqlarnı bötenläw qabul itmi başladı. İnde mohacirlär ile-Quşma Ştatları turında da uzğan tapşırularnıñ bersendä söylägän idek. Anda iñ qırıs çaralar –tikşerülär häm qulğa alular… Yaqın Könçığış däwlätläre, bigräk tä Ğiraqtan kilüçelärgä qarşı buldı. Şunısın ğına äytep bula-çittäge Ğiraqlılarnıñ küpçelege-britan watandaşlarımı alar, yä Süriä watandaşlarımı-alar barısı da ildä yaña xakimiät urnaşuına, bötenläy küçep qaytmasalar da tuğan illärenä qaytıp yörü mömkinlege bulaçağına ömetlänä. Kiläse tapşırular öçen sezdän sorawlar kötep qalam, xörmätle tıñlawçılar!
Alsu Qormaş
