Tatarstanda aprel’neñ soñğı atnası, ğädättä, Tuqayğa bağışlana. Bıyıl bu bäyrämğä iğtibar zurraq, çönki 26 apreldä büyek şaqirneñ tuğan köne genä tügel, tuğan tel bäyräme dä ütkärelä. Gäzitlärdä böyek şağirneñ tormış yulı, wafatı turındağı yazmalar, Tuqaynıñ şiğerläre, anıñ fotosurätläre küpläp basıldı. Tatar şağirläreneñ Tuqayğa häm tuğan telgä bağışlanğan äsärläre dä dönya kürde. Mädäni comğa atnalığı Tuqayğa bağışlanğan säxifäsenä «Däwerlärne açar açqıçım bar – räxmät yazsın tuğan telemä!» digän isem birde. Anda Gäräy Räxim, Zölfät, Rädif Ğattaş, Xarras Yäyupov, Bikä Räximova, Äxmät Räşit häm Ğazinur Moratnıñ şiğri äsärläre urnaştırıldı. Menä mäsälän Zölfätneñ «Tuğan tel xaqında» digän şiğerendä şundıy yullar bar.
Tel açılğaç äytä alsañ: «Äni!» - dip,
Tel açılğaç äytä alsañ: «Äti!» - dip,
Küzläreñdä yäşlär tığılmas,
Tuğan teleneñ äle ul bulmas.
Soñ minutta äytä alsañ: «Äni!» - dip,
Soñ minutta äytä alsañ : «Äti!» - dip,
Küzläreñdä yäşlär tığılır,
Tuğan teleñ änä şul bulır... Bu Zölfät şiğere ide. Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtasında isä şiğerlär dä, Tuqay belän äñgämä dä urnaştırılğan. Xäzerge tatar şağirläreneñ ütkän ğasırnıñ böyek şağirenä bağışlanğan şiğri äsärläre «Şağir ömete ul – härber çornıñ «Yarlıqağıl» digän doğası» -digän isem astında basılıp çıqtı. Anda Zölfät, Gölşat Zäynäşeva, Rawil Fäyzullin, Mödäris Äğläm, Lena Şağircan, Äxmät Räşitov, Şämsiä Cihangirova, İldus Ğiläcev häm başqa avtorlarnıñ şiğerläre urın aldı. Şiğriät küpçelek gäzitlärdä urın alsa, Tuqay belän äñgämä başqa ber basmada da bulmadı. «Niçek inde Tuqay belän äñgämä?» diärsez. Bik tırışqanda bügenge zaman sorawlarına Tuqaynıñ cawapların tabıp bula. Şağir Raşat Nizami älege yazmanı äzerlägändä Tuqay äsärläre cielğan 5 tomlıqnı aqtarğan. «Bezneñ millät ülgänme, ällä yoqlağan ğınamı?» digän sorawğa Tuqay bolay cawap birer ide.
Ägär millätne yoqlağan disäk, dönya köpçägeñ bu qädär döberdäp äylänüenä wä başqa millätlärneñ ällä nindi qatı wä yöräk yarğıç tawışlarına uyanırğa kiräk ide. Çönki yoqınıñ, älbättä, ber çige bulırğa kiräk. Bu turıda minem fikre qasıyrem bolay dip äytä: bez ul millätkä ädäbiät göl-suları sibik, gäzitä bitläre ilä yomşaq cil isterik häm awızına ittixad wä ittifaq suları salıyq, can räxäte bulğan muzıkalar ilä därtländerik... Bezneñ millät ülmägän dä, yoqlamağan da, huşı ğına kitkän. Mäzkür räweşlär ilä huşına kitersäk , dus kem, doşman kem – millät üze ayırır.
Raşat Nizami şulay uq Tuqaynıñ xäzerge Dumağa mönäsäbäten, baylar häm faqirlär, zamana häm anıñ çirläre, säyäsi firkalär turındağı cawapları belän tanıştıra. Avtornıñ Räsäydä yaña yıl aldınnan bula torğan un könlek yallar Tuqay bolay cawap birä di imeş : Bezneñ millätneñ bäyräme yıl täwlegenä añçaq ike tapqır ğına buladır. Dimäk, bez bik eşçän, tırış ber xalıq ikänbez.... Bezneñ watandaşlarıbız urıslarnıñ atlağan sayın bäyrämnäre bula.... Soñ bez küp eşlägäç, alar küp käyef sörgäç, bezneñ alğa baruıbız, alarnıñ artqa qaluları tieş läbasa! Xaqiqättä nidänder bolay tügel: bez haman artta, haman fäqir, haman tübänbez. Bez haman şul inä berlä koe qazıybız, urıslar maşina berlä... Alar mäğişät säfärendä bergäläşep ber yoq tartıp alıp barmaqçı bulsalar, bez, yökne törlebez törle yaqqa tartıp, haman ber urında äylänäbez... Ütkän ğasır başında yäşägän häm 1913 yılda wafat bulğan Tuqay xäzer zamanda ni bulasın belmägän inde, ämma nigäder anıñ fikerläre bügengebezgä bik turı kilep tora. Küräseñ xällär älläni üzgärmägän.
Tuqay bülägen däğwälawçılarnıñ isemnären iğlan itü könnäre yaqınlaşu belän, matbuğatta alar turında yazu da kimi töşte. Belgänegezçä, bıyıl bu märtäbäle büläkne barı ike keşe genä aldı. Dirijer Röstäm Abyäzov häm yazuçı Mösäğit Xäbibbullin. Nämzätlär küp bulu säbäple, öçençe keşe bilgelänmäde, çönki ciñgän ike keşedän qala başqa däğwälawçılarnıñ berse dä tieşle tawış cia almadı. Büläk ala almağannar, kiläse yılda köç sınıy ala, çönki bıyılğı lawreatlarğa da ütkän yılda tawış citmägän ide.
26 aprel bıyıldan başlap räsmi räweştä ütkärelä torğan tuğan tel bäyräme dä. Şul nisbättän Qazanda tuğan telgä mäxäbbät, här xäldä xörmät tärbiäläwgä yünälgän çaralar ütkärelde. Gäzitlärdä tatar teleneñ yazmışına bağışlanğan çığışlar, uylanular urın aldı. Mädäni comğa atnalığında «Tamçı-tamçı tamlasa, qatı taş ta tişelä» dip isemlängän tügäräk östäl söyläşüe basılıp çıqqan. Gäzit redaksiäsendä «Yuğarı uqu yortlarında ike däwlät telendä belem birü, anıñ kiläçäk perspektivaları» digän temağa söyläşü bulğan häm anda şuşı mäs’äläne yaxşı belgän belgeçlär qatnaşqan. Xökümätneñ tellärne üsterü bülege citäkçese Kim Miñnillin, Tatarstan qaramağında nibarı 3 institut qına bar, qalğannarı Federatsiä qaramağında, dip äytä. Milli universitet da, anıñ fikerençä bu problemanı xäl itmäyäçäk. Universitet professorı Flüra Safiyllina «balalar tatar telen törle däräcädä üzläşterä, tatar mäktäplärendä häm gimnaziälärdä bügen küp fännär urısça uqıtıla. Menä bu problemanı xäl itäse ide», di. Tatar telendä uqıta alırlıq belğeçlärne berän-särän buluına da iğtibarnı yünältä Flera xanım. Tözeleş häm arxitektura akademiäsendä 1990 yıldan birle ayırım fännär tatarça uqıtıla. «Barısı da entuziazm däräcäsendä başlanıp kitte, qızğanıç, bügen dä xäl älläni üzgärmäde...» - dip zarlanıp ala Akademiäneñ tözeleş fakel’tetı dekanı Wağiz Fätxullin. Söyläşüdä qatnaşuçılar barısı da diärlek kadrlarnı yuğaltmıyça törle uqu yortların alıp barılğan eşne berläşterergä kiräk digän fikergä kilä.
Казанские ведомости gäzite dä soñğı waqıtta tatar problemalarına iğtibar itä başladı. Bu üzgäreş gäzitneñ Rabit Batulla belän duslığı tä’sirendä mömkin bulğan dip farazlar bula. Rabit Batulla küptän tügel anda üzeneñ «Tatarlar nigä betä?» digän mäqälälär şälkemen bastırğan ide. Basmanıñ comğa sanında bu yulı telebez yazmışına bağışlanğan äñgämä basılıp çıqtı. Xäbärçe Diana İbrahimova, Tatarstan xalıq deputatı Tufan Miñnullinğa latin grafikasına küçü turında soraw birä. Tufan äfände latin xärefläre bezneñ tormışqa kerep bara, annan çitläşep bulmıy dip cawap birä. «Tatar öçen närsä möhim bulırğa tieş?» - digän sorawğa Tufan Miñnullin bolay cawap birä: Här keşeneñ küñelendä teräk bulırğa tieş. Ägär keşe üzeneñ äti-änisen, ğöref- ğädäten, tarixın, mädäniäten onıta ikän, anıñ küñelen närsä totıp toraçaq soñ? Tayanu noqtası bulmasa, keşe küñelendä ikelänü, urın tapmaw kebek xislär barlıqqa kilä. Läkin bu bezneñ problema ğına tügel.. Xäzer «böyek urıs tele» dip äytergä yaratalar. Qaya soñ ul? Ul bit zhargon! Yäşlärneñ söyläşüen tıñlap qarağız, alarnıñ kübese 50-60 süz qullana. Alar telneñ maturlığın añlamıy. Alarnıñ teräge – tärbiä, ğöref-ğädäte yuq. Alar qaya barırğa belmi. -dip cawap birä Tufan Miñnullin.
Şähri Qazan gäzite dä tatar awılınıñ xälenä iğtibar itä. Gäzitneñ sişämbe sanında «Watan» xalıq-demokratik partiäse citäkçese Möxämmät Minaçevnıñ yulyazmaları basılıp çıqtı. « Barğan idem..» digän yazmasında ul tuğan yağı, Tübän Novgorod ölkäse, anda Qızıl üktäber rayonında urnaşqan 10 tatar awılın yörep çığuı turında söyli Awıllarnıñ isemnäre dä tanış - Yandovişça, Qarğa, Ötskül, Tsümbäli, Aqtuq, Urazovka, Moçali häm başqalar. Tatarstanıñ küp kenä bilgele keşeläre şunnan çıqqan, Finländiä yäşäwçe tatarlarnıñ äbi-baları Aqtuq awılın iskä ala, Mäskäwdä ğömer itüçe millättäşlärebezneñ kübese şulay uq, şuşı awıllarda tuıp üskän. Möxämmät Minaçevnıñ yazmalarına qarağanda, awıllarnıñ kübesendä töşenkelek ruxı, buydaq yegetlär häm qart qızlar sanı kübäyä, balalar az tua. Tatarlar dus häm tatu yäşi almıylar, qaysıber cirdä basular buş, çäçelmägän, mäktäplärdä tatar tele uqıtılmıy. Yomğaqlaw öleşenä Möxämmät Minaçev « Küñelsez näticä» digän isem birä. Menä anıñ çığışınnan ber özek. Şuşı un awılnı yörep çıqtım. Tuğan yaqnıñ öçtän ber öleşe bu. Bezneñ yaqta cämğısı 34 awıl bar. Kübesendä keşelärneñ käyefläre töşenke. Kolxozları cimerek, eşsezlär küp. Qırları çäçelmägän, yarıy äle terlek asrıylar. Yuğisä açlıq bulır ide. Östän kürsätmä birgän buyınça yäşärgä künegep betkännär. Üzlärendä ber nindi initsiativa yuq. «Mömkinlek birmilär» - dilär. «Kem birergä tieş tieş?» - disäñ, « Däwlät nik birmi, nik qayğırtmıy bezne», - dilär.... Awıllar betä. Qaluçılar, imeş, şähärgä küçäçäk. Mäskäwgä barabız, dilär. Alarnı anda kötep yatalar inde. Awıllarda yörgändä baytaq qına keşelär qiäfätlärendä töşenkelek tä kürende. «İnde ni eşlik, betäbez», - dilär. Gel şik-şähbä borçı üzlären, bigräk töşep qalğan xalıqqa äylängännär. Elgäre bolay tügel ide. Nikter xäzerge buyın bik yomşaq, ixtiarsız.- dip fikerlär belän büleşä Möxämmät Minaçev Şähri Qazan gäzite bitlärendä. Şuşı yazmanı häm aldaraq yañğırağan mäqälälärne iskä alsaq, millätebezneñ, telneñ, mädäniätneñ awır xäldä buluın küräbez. Bälkem xäzerge xälne « tatar xalqı ülmägändä, yoqlamağanda, anıñ huşı ğına kitkän» digän Tuqay süzläre belän bäyäläp buladır. Älegä bu sorawğa cawap yuq. Ä şuşı matbuğat küzätüenä kergän mäqälär gäzit uquçıların fiker belderügä etärerme, yuqmı inde kiläse atnalarda uq belerbez.
Bikä Timerova, Qazan.
Tel açılğaç äytä alsañ: «Äni!» - dip,
Tel açılğaç äytä alsañ: «Äti!» - dip,
Küzläreñdä yäşlär tığılmas,
Tuğan teleneñ äle ul bulmas.
Soñ minutta äytä alsañ: «Äni!» - dip,
Soñ minutta äytä alsañ : «Äti!» - dip,
Küzläreñdä yäşlär tığılır,
Tuğan teleñ änä şul bulır... Bu Zölfät şiğere ide. Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtasında isä şiğerlär dä, Tuqay belän äñgämä dä urnaştırılğan. Xäzerge tatar şağirläreneñ ütkän ğasırnıñ böyek şağirenä bağışlanğan şiğri äsärläre «Şağir ömete ul – härber çornıñ «Yarlıqağıl» digän doğası» -digän isem astında basılıp çıqtı. Anda Zölfät, Gölşat Zäynäşeva, Rawil Fäyzullin, Mödäris Äğläm, Lena Şağircan, Äxmät Räşitov, Şämsiä Cihangirova, İldus Ğiläcev häm başqa avtorlarnıñ şiğerläre urın aldı. Şiğriät küpçelek gäzitlärdä urın alsa, Tuqay belän äñgämä başqa ber basmada da bulmadı. «Niçek inde Tuqay belän äñgämä?» diärsez. Bik tırışqanda bügenge zaman sorawlarına Tuqaynıñ cawapların tabıp bula. Şağir Raşat Nizami älege yazmanı äzerlägändä Tuqay äsärläre cielğan 5 tomlıqnı aqtarğan. «Bezneñ millät ülgänme, ällä yoqlağan ğınamı?» digän sorawğa Tuqay bolay cawap birer ide.
Ägär millätne yoqlağan disäk, dönya köpçägeñ bu qädär döberdäp äylänüenä wä başqa millätlärneñ ällä nindi qatı wä yöräk yarğıç tawışlarına uyanırğa kiräk ide. Çönki yoqınıñ, älbättä, ber çige bulırğa kiräk. Bu turıda minem fikre qasıyrem bolay dip äytä: bez ul millätkä ädäbiät göl-suları sibik, gäzitä bitläre ilä yomşaq cil isterik häm awızına ittixad wä ittifaq suları salıyq, can räxäte bulğan muzıkalar ilä därtländerik... Bezneñ millät ülmägän dä, yoqlamağan da, huşı ğına kitkän. Mäzkür räweşlär ilä huşına kitersäk , dus kem, doşman kem – millät üze ayırır.
Raşat Nizami şulay uq Tuqaynıñ xäzerge Dumağa mönäsäbäten, baylar häm faqirlär, zamana häm anıñ çirläre, säyäsi firkalär turındağı cawapları belän tanıştıra. Avtornıñ Räsäydä yaña yıl aldınnan bula torğan un könlek yallar Tuqay bolay cawap birä di imeş : Bezneñ millätneñ bäyräme yıl täwlegenä añçaq ike tapqır ğına buladır. Dimäk, bez bik eşçän, tırış ber xalıq ikänbez.... Bezneñ watandaşlarıbız urıslarnıñ atlağan sayın bäyrämnäre bula.... Soñ bez küp eşlägäç, alar küp käyef sörgäç, bezneñ alğa baruıbız, alarnıñ artqa qaluları tieş läbasa! Xaqiqättä nidänder bolay tügel: bez haman artta, haman fäqir, haman tübänbez. Bez haman şul inä berlä koe qazıybız, urıslar maşina berlä... Alar mäğişät säfärendä bergäläşep ber yoq tartıp alıp barmaqçı bulsalar, bez, yökne törlebez törle yaqqa tartıp, haman ber urında äylänäbez... Ütkän ğasır başında yäşägän häm 1913 yılda wafat bulğan Tuqay xäzer zamanda ni bulasın belmägän inde, ämma nigäder anıñ fikerläre bügengebezgä bik turı kilep tora. Küräseñ xällär älläni üzgärmägän.
Tuqay bülägen däğwälawçılarnıñ isemnären iğlan itü könnäre yaqınlaşu belän, matbuğatta alar turında yazu da kimi töşte. Belgänegezçä, bıyıl bu märtäbäle büläkne barı ike keşe genä aldı. Dirijer Röstäm Abyäzov häm yazuçı Mösäğit Xäbibbullin. Nämzätlär küp bulu säbäple, öçençe keşe bilgelänmäde, çönki ciñgän ike keşedän qala başqa däğwälawçılarnıñ berse dä tieşle tawış cia almadı. Büläk ala almağannar, kiläse yılda köç sınıy ala, çönki bıyılğı lawreatlarğa da ütkän yılda tawış citmägän ide.
26 aprel bıyıldan başlap räsmi räweştä ütkärelä torğan tuğan tel bäyräme dä. Şul nisbättän Qazanda tuğan telgä mäxäbbät, här xäldä xörmät tärbiäläwgä yünälgän çaralar ütkärelde. Gäzitlärdä tatar teleneñ yazmışına bağışlanğan çığışlar, uylanular urın aldı. Mädäni comğa atnalığında «Tamçı-tamçı tamlasa, qatı taş ta tişelä» dip isemlängän tügäräk östäl söyläşüe basılıp çıqqan. Gäzit redaksiäsendä «Yuğarı uqu yortlarında ike däwlät telendä belem birü, anıñ kiläçäk perspektivaları» digän temağa söyläşü bulğan häm anda şuşı mäs’äläne yaxşı belgän belgeçlär qatnaşqan. Xökümätneñ tellärne üsterü bülege citäkçese Kim Miñnillin, Tatarstan qaramağında nibarı 3 institut qına bar, qalğannarı Federatsiä qaramağında, dip äytä. Milli universitet da, anıñ fikerençä bu problemanı xäl itmäyäçäk. Universitet professorı Flüra Safiyllina «balalar tatar telen törle däräcädä üzläşterä, tatar mäktäplärendä häm gimnaziälärdä bügen küp fännär urısça uqıtıla. Menä bu problemanı xäl itäse ide», di. Tatar telendä uqıta alırlıq belğeçlärne berän-särän buluına da iğtibarnı yünältä Flera xanım. Tözeleş häm arxitektura akademiäsendä 1990 yıldan birle ayırım fännär tatarça uqıtıla. «Barısı da entuziazm däräcäsendä başlanıp kitte, qızğanıç, bügen dä xäl älläni üzgärmäde...» - dip zarlanıp ala Akademiäneñ tözeleş fakel’tetı dekanı Wağiz Fätxullin. Söyläşüdä qatnaşuçılar barısı da diärlek kadrlarnı yuğaltmıyça törle uqu yortların alıp barılğan eşne berläşterergä kiräk digän fikergä kilä.
Казанские ведомости gäzite dä soñğı waqıtta tatar problemalarına iğtibar itä başladı. Bu üzgäreş gäzitneñ Rabit Batulla belän duslığı tä’sirendä mömkin bulğan dip farazlar bula. Rabit Batulla küptän tügel anda üzeneñ «Tatarlar nigä betä?» digän mäqälälär şälkemen bastırğan ide. Basmanıñ comğa sanında bu yulı telebez yazmışına bağışlanğan äñgämä basılıp çıqtı. Xäbärçe Diana İbrahimova, Tatarstan xalıq deputatı Tufan Miñnullinğa latin grafikasına küçü turında soraw birä. Tufan äfände latin xärefläre bezneñ tormışqa kerep bara, annan çitläşep bulmıy dip cawap birä. «Tatar öçen närsä möhim bulırğa tieş?» - digän sorawğa Tufan Miñnullin bolay cawap birä: Här keşeneñ küñelendä teräk bulırğa tieş. Ägär keşe üzeneñ äti-änisen, ğöref- ğädäten, tarixın, mädäniäten onıta ikän, anıñ küñelen närsä totıp toraçaq soñ? Tayanu noqtası bulmasa, keşe küñelendä ikelänü, urın tapmaw kebek xislär barlıqqa kilä. Läkin bu bezneñ problema ğına tügel.. Xäzer «böyek urıs tele» dip äytergä yaratalar. Qaya soñ ul? Ul bit zhargon! Yäşlärneñ söyläşüen tıñlap qarağız, alarnıñ kübese 50-60 süz qullana. Alar telneñ maturlığın añlamıy. Alarnıñ teräge – tärbiä, ğöref-ğädäte yuq. Alar qaya barırğa belmi. -dip cawap birä Tufan Miñnullin.
Şähri Qazan gäzite dä tatar awılınıñ xälenä iğtibar itä. Gäzitneñ sişämbe sanında «Watan» xalıq-demokratik partiäse citäkçese Möxämmät Minaçevnıñ yulyazmaları basılıp çıqtı. « Barğan idem..» digän yazmasında ul tuğan yağı, Tübän Novgorod ölkäse, anda Qızıl üktäber rayonında urnaşqan 10 tatar awılın yörep çığuı turında söyli Awıllarnıñ isemnäre dä tanış - Yandovişça, Qarğa, Ötskül, Tsümbäli, Aqtuq, Urazovka, Moçali häm başqalar. Tatarstanıñ küp kenä bilgele keşeläre şunnan çıqqan, Finländiä yäşäwçe tatarlarnıñ äbi-baları Aqtuq awılın iskä ala, Mäskäwdä ğömer itüçe millättäşlärebezneñ kübese şulay uq, şuşı awıllarda tuıp üskän. Möxämmät Minaçevnıñ yazmalarına qarağanda, awıllarnıñ kübesendä töşenkelek ruxı, buydaq yegetlär häm qart qızlar sanı kübäyä, balalar az tua. Tatarlar dus häm tatu yäşi almıylar, qaysıber cirdä basular buş, çäçelmägän, mäktäplärdä tatar tele uqıtılmıy. Yomğaqlaw öleşenä Möxämmät Minaçev « Küñelsez näticä» digän isem birä. Menä anıñ çığışınnan ber özek. Şuşı un awılnı yörep çıqtım. Tuğan yaqnıñ öçtän ber öleşe bu. Bezneñ yaqta cämğısı 34 awıl bar. Kübesendä keşelärneñ käyefläre töşenke. Kolxozları cimerek, eşsezlär küp. Qırları çäçelmägän, yarıy äle terlek asrıylar. Yuğisä açlıq bulır ide. Östän kürsätmä birgän buyınça yäşärgä künegep betkännär. Üzlärendä ber nindi initsiativa yuq. «Mömkinlek birmilär» - dilär. «Kem birergä tieş tieş?» - disäñ, « Däwlät nik birmi, nik qayğırtmıy bezne», - dilär.... Awıllar betä. Qaluçılar, imeş, şähärgä küçäçäk. Mäskäwgä barabız, dilär. Alarnı anda kötep yatalar inde. Awıllarda yörgändä baytaq qına keşelär qiäfätlärendä töşenkelek tä kürende. «İnde ni eşlik, betäbez», - dilär. Gel şik-şähbä borçı üzlären, bigräk töşep qalğan xalıqqa äylängännär. Elgäre bolay tügel ide. Nikter xäzerge buyın bik yomşaq, ixtiarsız.- dip fikerlär belän büleşä Möxämmät Minaçev Şähri Qazan gäzite bitlärendä. Şuşı yazmanı häm aldaraq yañğırağan mäqälälärne iskä alsaq, millätebezneñ, telneñ, mädäniätneñ awır xäldä buluın küräbez. Bälkem xäzerge xälne « tatar xalqı ülmägändä, yoqlamağanda, anıñ huşı ğına kitkän» digän Tuqay süzläre belän bäyäläp buladır. Älegä bu sorawğa cawap yuq. Ä şuşı matbuğat küzätüenä kergän mäqälär gäzit uquçıların fiker belderügä etärerme, yuqmı inde kiläse atnalarda uq belerbez.
Bikä Timerova, Qazan.