Yaña oyışmanıñ iseme – Xalıqara Xäbärlär İminlege İnstitutı (İNSİ). Anıñ äle üz ştatı da, binası da, büdjetı da yuq. Älegä bolarnıñ barısın da İNSİnı oyıştıruçılarnıñ berse - Brusseldä urnaşqan Xalıqara Jurnalistlar Federatsiäse birep tora. Qalğan oyıştıruçılar – Venadağı Xalıqara Matbuğat İnstitutı häm New Yorkta urnaşqan Jurnalistlarnı Saqlaw Komitetı.
Şuşı sanap kitkän oyışmalar nigezdä barısı da jurnalistlarnı saqlaw belän şögellänä. Alay bulğaç, tağın ber yaña oyışma nigä kiräk digän soraw tua. Cawap şul – oyışmalar küp, ä menä kürelgän çaralar citmi ikän, wazifaların başqarğan waqıtta üterelgän jurnalistlar sanı yıldan yıl arta bara. Xalıqara Jurnalistlar Federatsiäse mäglümätenä qarağanda 1990nçı yıldan birle barlığı 1200-dän artıq jurnalist qorban bulğan. Şularnıñ 280-gä yaqını – suğış qırlarında. Äytkändäy, soñğı Ğiraq suğışın Federatsiä – “jurnalistika tarixında iñ qanlı waqiğa” dip atadı. Federatsiä mäglümätenä qarağanda 3 atna eçendä Ğiraqta 16 jurnalist ülgän yä xäbärsez yuğalğan.
Suğışnı yaqtırtırğa kilgän xalıqara xäbärçelärneñ äle küpmeder äzerlege, bronejiletları, kesä telefonnarı, hiçyuğı, berär närsä bula qalsa, iminiätläre bulsa, alarğa yış qına yärdäm itep yörgän cirle jurnalistlarda bolarnıñ berse dä yuq. Citmäsä, xalıqara xäbärçelär suğış betkäç qaytıp kitä, ä cirle jurnalistlar qaynar noqtada yäşäp-eşläp qala. Yaña tözelgän oyışma – näq menä cirle jurnalistlarnıñ äzerlegen köçäytergä cıyına. Xalıqara Jurnalistlar Federatsiäse räsmie Sarah de Jong yaña oyışmanıñ töp maqsatın bolay añlata:
Audio: “Xalıqara Xäbärlär İminlege İnstitutınıñ töp maqsatlarınıñ berse – dönyanıñ här poçmağında jurnalistlarnı mäglümät, maxsus künegülär, äsbaplar belän tä’min itü. Bigräktä andıy künegülär, äsbaplar, iminiätlär bulmağan urınnarda. ”
New Yorkta urnaşqan Jurnalistlarnı Saqlaw Komitetı, isemennän kürengänçä, inde küptännän, jurnalistlarnı saqlaw belän şögellänä. İNSİ digän yaña İnstitut anı qabatlamasmı, bu ike oyışma arasında nindi ayırma bulaçaq digän soraw tua. Jurnalistlarnı Saqlaw Komitetı direktorı urınbasarı Joel Simon bu sorawğa bolay cawap birä:
Audio: “İNSİ – jurnalistlarnı öyrätü, iminlek künegüläre kebek konkret mäsälälär belän şögellänäçäk. Bez isä – kiñräk külämdä, matbuğat ireklegen saqlaw, törle xatlar yazu, çaralar ütkärü belän şögellänäçäkbez.”
Simon süzlärençä, İNSİ – konkret ber jurnalistnıñ üterelü ixtimalın kimetü östendä eşläsä, Saqlaw Komitetı – ğömümän, jurnalistlarğa imin şartlar tudıru, berär xäl bula qalsa, anı tikşerü belän şöğellänäçäk. Qısqası, berse aldan xäräkät itä, ikençese – arttan.
Şuşı atnada Xalıqara Matbuğat İnstitutı 1997-nçe yıldan birle dönyada ay sayın urtaça 5 jurnalist üterelä, xäbärçelärneñ iminlege mäsäläse matbuğatnıñ soñğı temasına äylänergä mömkin, digän belderü yasadı. Belderüdä äytelgänçä, bu ülemnär – keşelärneñ mäglümät alu xoquqı öçen bik yuğarı bäyä bulıp tora... Berläşkän Millätlär Oyışması Keşe xoquqları deklaratsiäseneñ 19-nçı matdäsendä äytelgänçä, “bernindi çiklärgä qaramıyça, härtörle mäglümät çarası aşa, mäglümätne ezläw, alu häm tapşıru xoquqı” öçen.
Ali Gilmi, Praga
Şuşı sanap kitkän oyışmalar nigezdä barısı da jurnalistlarnı saqlaw belän şögellänä. Alay bulğaç, tağın ber yaña oyışma nigä kiräk digän soraw tua. Cawap şul – oyışmalar küp, ä menä kürelgän çaralar citmi ikän, wazifaların başqarğan waqıtta üterelgän jurnalistlar sanı yıldan yıl arta bara. Xalıqara Jurnalistlar Federatsiäse mäglümätenä qarağanda 1990nçı yıldan birle barlığı 1200-dän artıq jurnalist qorban bulğan. Şularnıñ 280-gä yaqını – suğış qırlarında. Äytkändäy, soñğı Ğiraq suğışın Federatsiä – “jurnalistika tarixında iñ qanlı waqiğa” dip atadı. Federatsiä mäglümätenä qarağanda 3 atna eçendä Ğiraqta 16 jurnalist ülgän yä xäbärsez yuğalğan.
Suğışnı yaqtırtırğa kilgän xalıqara xäbärçelärneñ äle küpmeder äzerlege, bronejiletları, kesä telefonnarı, hiçyuğı, berär närsä bula qalsa, iminiätläre bulsa, alarğa yış qına yärdäm itep yörgän cirle jurnalistlarda bolarnıñ berse dä yuq. Citmäsä, xalıqara xäbärçelär suğış betkäç qaytıp kitä, ä cirle jurnalistlar qaynar noqtada yäşäp-eşläp qala. Yaña tözelgän oyışma – näq menä cirle jurnalistlarnıñ äzerlegen köçäytergä cıyına. Xalıqara Jurnalistlar Federatsiäse räsmie Sarah de Jong yaña oyışmanıñ töp maqsatın bolay añlata:
Audio: “Xalıqara Xäbärlär İminlege İnstitutınıñ töp maqsatlarınıñ berse – dönyanıñ här poçmağında jurnalistlarnı mäglümät, maxsus künegülär, äsbaplar belän tä’min itü. Bigräktä andıy künegülär, äsbaplar, iminiätlär bulmağan urınnarda. ”
New Yorkta urnaşqan Jurnalistlarnı Saqlaw Komitetı, isemennän kürengänçä, inde küptännän, jurnalistlarnı saqlaw belän şögellänä. İNSİ digän yaña İnstitut anı qabatlamasmı, bu ike oyışma arasında nindi ayırma bulaçaq digän soraw tua. Jurnalistlarnı Saqlaw Komitetı direktorı urınbasarı Joel Simon bu sorawğa bolay cawap birä:
Audio: “İNSİ – jurnalistlarnı öyrätü, iminlek künegüläre kebek konkret mäsälälär belän şögellänäçäk. Bez isä – kiñräk külämdä, matbuğat ireklegen saqlaw, törle xatlar yazu, çaralar ütkärü belän şögellänäçäkbez.”
Simon süzlärençä, İNSİ – konkret ber jurnalistnıñ üterelü ixtimalın kimetü östendä eşläsä, Saqlaw Komitetı – ğömümän, jurnalistlarğa imin şartlar tudıru, berär xäl bula qalsa, anı tikşerü belän şöğellänäçäk. Qısqası, berse aldan xäräkät itä, ikençese – arttan.
Şuşı atnada Xalıqara Matbuğat İnstitutı 1997-nçe yıldan birle dönyada ay sayın urtaça 5 jurnalist üterelä, xäbärçelärneñ iminlege mäsäläse matbuğatnıñ soñğı temasına äylänergä mömkin, digän belderü yasadı. Belderüdä äytelgänçä, bu ülemnär – keşelärneñ mäglümät alu xoquqı öçen bik yuğarı bäyä bulıp tora... Berläşkän Millätlär Oyışması Keşe xoquqları deklaratsiäseneñ 19-nçı matdäsendä äytelgänçä, “bernindi çiklärgä qaramıyça, härtörle mäglümät çarası aşa, mäglümätne ezläw, alu häm tapşıru xoquqı” öçen.
Ali Gilmi, Praga