May urtasında Saban tuyınıñ ise kilä başlıy inde. Bu atna matbuğatına küz salsañ da, şundıy fikergä kiläseñ. Mädäni Comğa gäziteneñ bu atna çığarılışında ikmäk çäçüçelär surätlände. Bu könnärdä çäçü tämamlana inde, annan soñ Saban tuylarına da küp qalmıy. Prezident qararında kürsätelgänçä, berençe Saban tuyı 7 Mayda ütäçäk.
Bu bäyräm nindi bulırğa tieş, ul üzeneñ borınğı mäğnäsen yuğaltmadımı? Tatarstan yäşläre gäziteneñ pänceşämbe sanında basılıp çıqqan yazmada şul mäsälälär kütärelä. Älmät şähärendä yäşäwçe Marsel Zinnätulin «Gul''bamı ällä Saban tuyımı?» digän mäqäläsendä bu milli bäyrämne ütkärü tärtibe turında üz täqdimnäre belän tanıştıra. Mäsälän, ul bäyrämne urısqa yararğa tırışıp Sabantuy dip tügel, ä Saban tuyı dip atarğa kiräk di. Avtor berençe çiratta, Saban tuyın çın milli ğöref-ğädätlärgä nigezlänep, borınğı babalarıbızda niçek bulğan, şulay itep ütkärtergä teli. Bu bäyrämne «kommunistik ideologik qısalardan arındırırğa häm millätneñ üzenä qaytarırğa kiräk» - dip yaza ul. Avtornıñ iñ üzäkkä ütkäne, Saban tuyın nindi teldä alıp baru mäsäläse ikän:
Saban tuyın ber teldä, ana telendä genä alıp barırğa kiräk, çönki ul barı tik tatarnıqı. Änä urıslar üz bäyrämnären niçek xörmät itälär. Mäsälän, maslenitsa, yäğni qışnı ozatu bäyräme – barı urıs telendä genä üz milli uyınnarı belän bergä ütkärelä. Yäki çuaşlarnıñ Uyaw digän bäyrämnärendä ber genä dä tatar yäki urıs uyını yuq. Alıp barular da çuaş telendä. Qaywaqıt qayber türälärneñ şapırınıp, saban tuyı böten xalıq bäyrämenä äylände, diülärenä can ärni. Kiräk mikän anı böten xalıq bäyrämenä äyländerergä? Ul waqıtta tatarğa närsä qala soñ? Milli tösmere yuğalğaç anıñ ni qızığı bar?.. Ä Saban tuyına telägän här millät keşese kilsen, kürsen, soqlansın, ğibrät alsın. Ämma üz ustavları belän genä kilmäsen. Anı ber kemdä milli tösmersez "sovet" bäyrämenä äyländermäsen! - dip yaza Marsel Zinnätullin.
Anıñ fikerençä, velosiped, ciñel atletika, yözü häm başqa milli bulmağan sport yarışların Saban tuyında ütkärmäskä kiräk. Saban – suqa tügel, şuña kürä anı, urısça äytkändä, suqa bäyräme tügel, ä Saban – Yaz bäyräme mäğnäsendä itep qullansalar ide, dip zarlana avtor. Xäzer olawlap yuğaltqannı börtekläp cıyarğa, milli asılıbızğa qaytu yulına basarğa waqıt, digän süzlär belän tämamlıy ul üz çığışın.
Yaz ul äle uqularnıñ tämamlanğan çağı da, şuña kürä gäzitlär mäğärif temasında da iğtibarlı. Mäsälän Казанские ведомости gäzite. Bu basma soñğı waqıtta üz bitlärendä tatar problemalarına urın birä başladı. Mäsälän anda, tatar telen uqıtu mäsäläläre kütärelde, Rabit Batulla da üzeneñ fälsäfi uylanuların şuşı gäzittä bastırdı. Bu atnada şuşı gäzittä, tatar telen mäktäplärdä uqıtu temasına qağılışlı ber yazma basılıp çıqtı. Anda çığış yasağan Qazan şähär şurasınıñ mäğärif häm yäşlär eşläre komissiäse citäkçese Tamara Paşkova, çınlıqta keşelär ike tellelekkä qarşı tügel, dip äytä. Tatar telendä belem alu problemasına ul yaña qaraş täqdim itä. Xäzer, tatar telendä genä belem birüçe sıynıflar häm tatar telen tiränten öyränä torğan sıynıflar da bar. Zamanında Tamara xanım citäkçelek itkän 78 mäktäptä, 90nçı yıldan başlap, inde ike çığarılış balaları tatar telendä belem alıp çıqtı. Ämma kiläçäktä tatar çığarılışları bulmayaçaq. Çönki ata-analar telämi. Böten fännärne dä tatarça uqığan ballar, soñğı 2 yılın tögäl fännärne rus telendä dä öyränä başlıy. Çönki ata-analar kürä, yuğarı uqu yortları tatarça belem birmi, ä kübeseneñ balaların uqıtası kilä. Pedagogika universitetında häm universitetnıñ humanitar bülegendä genä imtixannı tatarça tapşırıp bulsa da, texnik yuğarı uqu yortlarında andıy mömkinlek yuq. Şuña kürä, tatar sıynıflarında tatar tele büleklärendä, tatar jurnalistikası fakultetında belem alırğa teläüçe balalar ğına uqıy. Ä alarnıñ sanı bik az bula. 4-5 keşelek sıynıf totqançı, ul balalarnı tatar gimnaziäsenä küçerü döresräk bulır, dip sanıy deputat Tamara Paşkova. Häm anıñ süzlärençä, tatar telendä yuğarı belem alu mömkinlege bulmasa, mäktäptäge xällär alğa taba da şulay däwam itäçäk.
Şuşı uq gäzittä Piterburda yäşäwçe ber millättäşebezneñ yazması urın aldı. «Tatar balasına ni dip cawap birergä?» digän yazma ğädäti ber xäl turında söyli. Piterburda ber bala öyenä yılap qayta ikän, "Nigä yılıysıñ?'', - digän sorawğa ul "Tatar-mongol yawı turında söylägändä, tarix uqıtuçısı tatarlarnıñ nindi bäğersez bulğanın söyläde", dip cawap birä. Anıñ tatar atası ni dip cawap birergä tieş? Piterburda yäşäwçe Daut Äminov, malayğa cawap birer öçen, tarixi äsärlär belän tanışıp çığa. Mäsälän Lev Gumilevnı uqıy ul. Bu ğalimneñ «Barısınnan da elek keşeleklelek» digän äsärendä bolay dip yazılğan ikän:
Altın urda basıp alğan cirlärneñ dinnärenä tüzemle bulğan häm çirkäw, başqa ğibädät yortların cimermäskä tırışqan. Xätta pravoslav çirkäwlär häm din ähelläre salımnar tüläwdän azat itelgän. «Tatar» isemen alğan törle xalıqlarnıñ cielması ul waqıtta uq inde islam dinen totqan. Ä bu din qağidäläre çirkäw watunı ğonax dip sanağan. Urıs kenäzläreneñ Altın urda belän mönäsäbätläre qatlawlı bulğan. Ämma barıber çit ildän kilgän yawlarğa alar bergä qarşı torırğa tırışqan. Mäsälän 1252 yılda Batıyxan Aleksandr Nevskiy belän bergä, Novgorod häm Pskov cirlären alman suğışçılarınnan saqlap qalğan.
Daut Äminov Gumilev xezmätlären öyrängännän soñ, «bezne haman da şul igo belän qurqıtalar, ul ğomumän bulğanmı soñ?- digän sorawlar birä. Avtor, keçkenä malayğa närsä äytergä belä xäzer. Menä yazmadan ber özek:
Tatar balasına närsä dip cawap birergä? Tatarlar Könçığış Yevropağa XIII ğasırda kilgän Batıyxan onıqları tügel, ä anıñ babaları – IX ğasırda İdel buyında tözegän Böyek Bolğar däwlätennän çıqqan, dip cawap birergä kiräk. Ä «tatar» isemen alar üzläre alıp taqqan. Bu mäğrifätle xalıq bulğan. Üktäber inqilabınnan soñ ütkärelgän berençe canisäp kürsätkänçä, tatarlar Sovetlar Berlegendäge xalıqlar arasında iñ uqımışlı millät bulğan. Babalarnıñ tatar bulğanınnan malayğa oyalası yuq. Apraksinnar, Kutuzovlar, Narışkinnar, Karamzinnar, Aqsaqovlar, Timeräzevlar, Yosıpovlar, Raxmaninovlar, Daşkovlar, Koçubey häm başqa tatar isemle keşelär tatar bulğan öçen kimsenmägän bit.
Şulay itep Piterburda yäşäwçe Daut Äminev ulına niçek cawap birergä uylap tapqan. Läkin kemgäder tatarlıqtan oyalırğa kiräkmi digän fiker oşamıy. Московский Комсомолец gäzitneñ Tatarstan quşımtasında şuşı mäqälägä bäyälämä basılıp çıqtı. Qazanda ber jurnalist bar. Ul gazetalarda kitkän tögälsezleklärne, mäğnäsez fikerlärne tabıp, alarnı faş itü belän şöğellänä. Bu yulı anıñ ütker qäläme şuşı mäqälägä törtelä. Ul Piterburdağı avtor belän nigezdä kileşmi häm Altın urda xakimiätlären qatı tänqitli. 13-14 ğasır urıs yılyazmaların alıp ul, fälän çirkäw tatarlar tarafınnan cimerelgän, dip isemlek bastıra. Yazmasında ul şulay uq Gumilev belän kileşmägänen kürsätä, häm şuşı Piterburdağı tatar malayına döresen äytergä kiräk di, tatarlarnıñ nindi yawız bulğanın, yäşermäskä çaqıra.
Звезда Поволжья gäzitendä inde 3 atna rättän Damir İsxaqovnıñ «Rusiädä tatar mäsäläse» digän yazmaları basılıp kilä. Bu atnada basılıp çıqqan özektä şul uq tema yaqtırtıla. Damir İsxaqov ütkän ğasırda ğalimnär arasında tatarlarnıñ kilep çığışına törle qaraşlar buluı turında yaza. Mäsälän 1951 yıldağı tarixi jurnalda kürsätelgänçä, Qazan tarixçısı X.Ğimadi tatarlarnıñ Bolğar däwlätennän çığuın isbatlasa, ikençe ber tatar keşese Säfärğaliev Altın urda çorında törki törkemnärneñ role häm şulardan tatar xalqınıñ kilep çığu ixtimallığın alğa sörgän. Berençe qaraşqa fänni bäxäs artında zur säyäsät yata, dip yaza ğalim. Soñınnan bolğarlarğa «tatar» iseme köçläp tağıldı digän faraz tatarlarnıñ kilep çığışı digän sorawğa, räsmi cawap bularaq, tarix kitaplarına kertelde. Räsmi säyäsät şul xätle añnı cuyğannar ki, xätta, zamanında respublika belän citäkçelek itkän, Fiqrät Tabeyev «tatar» isemen «bolğar»ğa alıştıru turında uylağan bulğan. Yäğni tatarlarnı tatar-mongol yawı belän bäylämäsennär öçen, alarğa caylıraq isem uylap tabu tırışlıqları bulğan, dip yaza Damir İsxaqov.
Watanım Tatarstan gäzite başqa ber aktual tema turında yaza. «Rus islamı proyektı närsä ul?» digän yazmada süz şul isemdäge proyekt turında bara. Gäzit xäbärçese Räşit Minxac sorawğa cawap tabu öçen fännär doktorı Räfiq Möxämmätşinğa möräcäğät itä. Süz Sergey Gradirovskiynıñ Эксперт jurnalında basılıp çıqqan yazması turında bara. Anda Rusiädäge möselmannarnıñ problemaları kütärelä. Räfik Möxämmätşin fikerençä, Gradirovskiy çınnan da aktual mäsälälärne kürep alğan. Berençedän, mäğärif probleması - Rusiäneñ dini mäğärif sistemasın buldıru häm din ähellären Rusiädä äzerläw. Tağın ber porblema – Rusiädä islamiät häm dini xoquq üzäkläreneñ bulmawı. Räfik Möxämmätşin fikerençä, bu proyektta şaqtıy şikle mäsälälär dä bar. Mäsälän dinne urıs süze belän bäyläw. Gradirovskiy añlatuınça ul, «urus» süzenä etnik tösmer birmi. Ul bu mäsälägä urıs mädäniäte ölkäsendä, islam dine üzen niçek tabarğa tieş, digän taläptän çığıp yaqın kilä. Borçu tudıra torğan başqa temalar da bar ul proyektta.
Tağın ber şikle närsä - mäğärif sisteması aşa islam dinen däwlät küzätüenä alu omtılışı. Älbättä, däwlät küzlegennän çığıp qarağanda, bu ğäyre tabiği xäl tügel. Här däwlät üz eçendäge protseslarnı kontrolgä alırğa omtıla. Monıñ iñ näticäle forması – mäğärif sisteması. Monıñ başqa problemalar kiterep çığaruı da mömkin. Xäzer inde Putin däräcäsendä möselman mäğärif sistemasındağı qayber uqu yortların finanslaw turında süz quzğatıldı. Bu problema bälkem xäl iteler dä inde. Miña qalsa, bu ber dä qurqınıç küreneş tügel. Möselmannar yaña wazğiättä üzlären yañaça totu turında uylarğa tieş,- dip fikerläre belän urtaqlaşa Räfiq Möxämmätşin.
Ğäzit xäbärçese yazğança, «Urıs islamı» proyektı äle matbuğatta basılmağan, ul tormışqa aşırılırmı-yuqmı, äytep bulmıy. Läkin anıñ qayber elementları tormışqa aşırıla başladı, di xäbärçe. Anıñ yazuına qarağanda, «Rusiäneñ saylap alır başqa mömkinlege yuq. Ul yä ber yaqnı ğına xuplawçı bulıp qala, yä törle-törle millätlärneñ, xalıqlarnıñ mänfäğätlären isäpkä alıp, urıs islamı proyektın öleşçä bulsa da, faydalanırğa tieş.
Bikä Timerova, Qazan
Bu bäyräm nindi bulırğa tieş, ul üzeneñ borınğı mäğnäsen yuğaltmadımı? Tatarstan yäşläre gäziteneñ pänceşämbe sanında basılıp çıqqan yazmada şul mäsälälär kütärelä. Älmät şähärendä yäşäwçe Marsel Zinnätulin «Gul''bamı ällä Saban tuyımı?» digän mäqäläsendä bu milli bäyrämne ütkärü tärtibe turında üz täqdimnäre belän tanıştıra. Mäsälän, ul bäyrämne urısqa yararğa tırışıp Sabantuy dip tügel, ä Saban tuyı dip atarğa kiräk di. Avtor berençe çiratta, Saban tuyın çın milli ğöref-ğädätlärgä nigezlänep, borınğı babalarıbızda niçek bulğan, şulay itep ütkärtergä teli. Bu bäyrämne «kommunistik ideologik qısalardan arındırırğa häm millätneñ üzenä qaytarırğa kiräk» - dip yaza ul. Avtornıñ iñ üzäkkä ütkäne, Saban tuyın nindi teldä alıp baru mäsäläse ikän:
Saban tuyın ber teldä, ana telendä genä alıp barırğa kiräk, çönki ul barı tik tatarnıqı. Änä urıslar üz bäyrämnären niçek xörmät itälär. Mäsälän, maslenitsa, yäğni qışnı ozatu bäyräme – barı urıs telendä genä üz milli uyınnarı belän bergä ütkärelä. Yäki çuaşlarnıñ Uyaw digän bäyrämnärendä ber genä dä tatar yäki urıs uyını yuq. Alıp barular da çuaş telendä. Qaywaqıt qayber türälärneñ şapırınıp, saban tuyı böten xalıq bäyrämenä äylände, diülärenä can ärni. Kiräk mikän anı böten xalıq bäyrämenä äyländerergä? Ul waqıtta tatarğa närsä qala soñ? Milli tösmere yuğalğaç anıñ ni qızığı bar?.. Ä Saban tuyına telägän här millät keşese kilsen, kürsen, soqlansın, ğibrät alsın. Ämma üz ustavları belän genä kilmäsen. Anı ber kemdä milli tösmersez "sovet" bäyrämenä äyländermäsen! - dip yaza Marsel Zinnätullin.
Anıñ fikerençä, velosiped, ciñel atletika, yözü häm başqa milli bulmağan sport yarışların Saban tuyında ütkärmäskä kiräk. Saban – suqa tügel, şuña kürä anı, urısça äytkändä, suqa bäyräme tügel, ä Saban – Yaz bäyräme mäğnäsendä itep qullansalar ide, dip zarlana avtor. Xäzer olawlap yuğaltqannı börtekläp cıyarğa, milli asılıbızğa qaytu yulına basarğa waqıt, digän süzlär belän tämamlıy ul üz çığışın.
Yaz ul äle uqularnıñ tämamlanğan çağı da, şuña kürä gäzitlär mäğärif temasında da iğtibarlı. Mäsälän Казанские ведомости gäzite. Bu basma soñğı waqıtta üz bitlärendä tatar problemalarına urın birä başladı. Mäsälän anda, tatar telen uqıtu mäsäläläre kütärelde, Rabit Batulla da üzeneñ fälsäfi uylanuların şuşı gäzittä bastırdı. Bu atnada şuşı gäzittä, tatar telen mäktäplärdä uqıtu temasına qağılışlı ber yazma basılıp çıqtı. Anda çığış yasağan Qazan şähär şurasınıñ mäğärif häm yäşlär eşläre komissiäse citäkçese Tamara Paşkova, çınlıqta keşelär ike tellelekkä qarşı tügel, dip äytä. Tatar telendä belem alu problemasına ul yaña qaraş täqdim itä. Xäzer, tatar telendä genä belem birüçe sıynıflar häm tatar telen tiränten öyränä torğan sıynıflar da bar. Zamanında Tamara xanım citäkçelek itkän 78 mäktäptä, 90nçı yıldan başlap, inde ike çığarılış balaları tatar telendä belem alıp çıqtı. Ämma kiläçäktä tatar çığarılışları bulmayaçaq. Çönki ata-analar telämi. Böten fännärne dä tatarça uqığan ballar, soñğı 2 yılın tögäl fännärne rus telendä dä öyränä başlıy. Çönki ata-analar kürä, yuğarı uqu yortları tatarça belem birmi, ä kübeseneñ balaların uqıtası kilä. Pedagogika universitetında häm universitetnıñ humanitar bülegendä genä imtixannı tatarça tapşırıp bulsa da, texnik yuğarı uqu yortlarında andıy mömkinlek yuq. Şuña kürä, tatar sıynıflarında tatar tele büleklärendä, tatar jurnalistikası fakultetında belem alırğa teläüçe balalar ğına uqıy. Ä alarnıñ sanı bik az bula. 4-5 keşelek sıynıf totqançı, ul balalarnı tatar gimnaziäsenä küçerü döresräk bulır, dip sanıy deputat Tamara Paşkova. Häm anıñ süzlärençä, tatar telendä yuğarı belem alu mömkinlege bulmasa, mäktäptäge xällär alğa taba da şulay däwam itäçäk.
Şuşı uq gäzittä Piterburda yäşäwçe ber millättäşebezneñ yazması urın aldı. «Tatar balasına ni dip cawap birergä?» digän yazma ğädäti ber xäl turında söyli. Piterburda ber bala öyenä yılap qayta ikän, "Nigä yılıysıñ?'', - digän sorawğa ul "Tatar-mongol yawı turında söylägändä, tarix uqıtuçısı tatarlarnıñ nindi bäğersez bulğanın söyläde", dip cawap birä. Anıñ tatar atası ni dip cawap birergä tieş? Piterburda yäşäwçe Daut Äminov, malayğa cawap birer öçen, tarixi äsärlär belän tanışıp çığa. Mäsälän Lev Gumilevnı uqıy ul. Bu ğalimneñ «Barısınnan da elek keşeleklelek» digän äsärendä bolay dip yazılğan ikän:
Altın urda basıp alğan cirlärneñ dinnärenä tüzemle bulğan häm çirkäw, başqa ğibädät yortların cimermäskä tırışqan. Xätta pravoslav çirkäwlär häm din ähelläre salımnar tüläwdän azat itelgän. «Tatar» isemen alğan törle xalıqlarnıñ cielması ul waqıtta uq inde islam dinen totqan. Ä bu din qağidäläre çirkäw watunı ğonax dip sanağan. Urıs kenäzläreneñ Altın urda belän mönäsäbätläre qatlawlı bulğan. Ämma barıber çit ildän kilgän yawlarğa alar bergä qarşı torırğa tırışqan. Mäsälän 1252 yılda Batıyxan Aleksandr Nevskiy belän bergä, Novgorod häm Pskov cirlären alman suğışçılarınnan saqlap qalğan.
Daut Äminov Gumilev xezmätlären öyrängännän soñ, «bezne haman da şul igo belän qurqıtalar, ul ğomumän bulğanmı soñ?- digän sorawlar birä. Avtor, keçkenä malayğa närsä äytergä belä xäzer. Menä yazmadan ber özek:
Tatar balasına närsä dip cawap birergä? Tatarlar Könçığış Yevropağa XIII ğasırda kilgän Batıyxan onıqları tügel, ä anıñ babaları – IX ğasırda İdel buyında tözegän Böyek Bolğar däwlätennän çıqqan, dip cawap birergä kiräk. Ä «tatar» isemen alar üzläre alıp taqqan. Bu mäğrifätle xalıq bulğan. Üktäber inqilabınnan soñ ütkärelgän berençe canisäp kürsätkänçä, tatarlar Sovetlar Berlegendäge xalıqlar arasında iñ uqımışlı millät bulğan. Babalarnıñ tatar bulğanınnan malayğa oyalası yuq. Apraksinnar, Kutuzovlar, Narışkinnar, Karamzinnar, Aqsaqovlar, Timeräzevlar, Yosıpovlar, Raxmaninovlar, Daşkovlar, Koçubey häm başqa tatar isemle keşelär tatar bulğan öçen kimsenmägän bit.
Şulay itep Piterburda yäşäwçe Daut Äminev ulına niçek cawap birergä uylap tapqan. Läkin kemgäder tatarlıqtan oyalırğa kiräkmi digän fiker oşamıy. Московский Комсомолец gäzitneñ Tatarstan quşımtasında şuşı mäqälägä bäyälämä basılıp çıqtı. Qazanda ber jurnalist bar. Ul gazetalarda kitkän tögälsezleklärne, mäğnäsez fikerlärne tabıp, alarnı faş itü belän şöğellänä. Bu yulı anıñ ütker qäläme şuşı mäqälägä törtelä. Ul Piterburdağı avtor belän nigezdä kileşmi häm Altın urda xakimiätlären qatı tänqitli. 13-14 ğasır urıs yılyazmaların alıp ul, fälän çirkäw tatarlar tarafınnan cimerelgän, dip isemlek bastıra. Yazmasında ul şulay uq Gumilev belän kileşmägänen kürsätä, häm şuşı Piterburdağı tatar malayına döresen äytergä kiräk di, tatarlarnıñ nindi yawız bulğanın, yäşermäskä çaqıra.
Звезда Поволжья gäzitendä inde 3 atna rättän Damir İsxaqovnıñ «Rusiädä tatar mäsäläse» digän yazmaları basılıp kilä. Bu atnada basılıp çıqqan özektä şul uq tema yaqtırtıla. Damir İsxaqov ütkän ğasırda ğalimnär arasında tatarlarnıñ kilep çığışına törle qaraşlar buluı turında yaza. Mäsälän 1951 yıldağı tarixi jurnalda kürsätelgänçä, Qazan tarixçısı X.Ğimadi tatarlarnıñ Bolğar däwlätennän çığuın isbatlasa, ikençe ber tatar keşese Säfärğaliev Altın urda çorında törki törkemnärneñ role häm şulardan tatar xalqınıñ kilep çığu ixtimallığın alğa sörgän. Berençe qaraşqa fänni bäxäs artında zur säyäsät yata, dip yaza ğalim. Soñınnan bolğarlarğa «tatar» iseme köçläp tağıldı digän faraz tatarlarnıñ kilep çığışı digän sorawğa, räsmi cawap bularaq, tarix kitaplarına kertelde. Räsmi säyäsät şul xätle añnı cuyğannar ki, xätta, zamanında respublika belän citäkçelek itkän, Fiqrät Tabeyev «tatar» isemen «bolğar»ğa alıştıru turında uylağan bulğan. Yäğni tatarlarnı tatar-mongol yawı belän bäylämäsennär öçen, alarğa caylıraq isem uylap tabu tırışlıqları bulğan, dip yaza Damir İsxaqov.
Watanım Tatarstan gäzite başqa ber aktual tema turında yaza. «Rus islamı proyektı närsä ul?» digän yazmada süz şul isemdäge proyekt turında bara. Gäzit xäbärçese Räşit Minxac sorawğa cawap tabu öçen fännär doktorı Räfiq Möxämmätşinğa möräcäğät itä. Süz Sergey Gradirovskiynıñ Эксперт jurnalında basılıp çıqqan yazması turında bara. Anda Rusiädäge möselmannarnıñ problemaları kütärelä. Räfik Möxämmätşin fikerençä, Gradirovskiy çınnan da aktual mäsälälärne kürep alğan. Berençedän, mäğärif probleması - Rusiäneñ dini mäğärif sistemasın buldıru häm din ähellären Rusiädä äzerläw. Tağın ber porblema – Rusiädä islamiät häm dini xoquq üzäkläreneñ bulmawı. Räfik Möxämmätşin fikerençä, bu proyektta şaqtıy şikle mäsälälär dä bar. Mäsälän dinne urıs süze belän bäyläw. Gradirovskiy añlatuınça ul, «urus» süzenä etnik tösmer birmi. Ul bu mäsälägä urıs mädäniäte ölkäsendä, islam dine üzen niçek tabarğa tieş, digän taläptän çığıp yaqın kilä. Borçu tudıra torğan başqa temalar da bar ul proyektta.
Tağın ber şikle närsä - mäğärif sisteması aşa islam dinen däwlät küzätüenä alu omtılışı. Älbättä, däwlät küzlegennän çığıp qarağanda, bu ğäyre tabiği xäl tügel. Här däwlät üz eçendäge protseslarnı kontrolgä alırğa omtıla. Monıñ iñ näticäle forması – mäğärif sisteması. Monıñ başqa problemalar kiterep çığaruı da mömkin. Xäzer inde Putin däräcäsendä möselman mäğärif sistemasındağı qayber uqu yortların finanslaw turında süz quzğatıldı. Bu problema bälkem xäl iteler dä inde. Miña qalsa, bu ber dä qurqınıç küreneş tügel. Möselmannar yaña wazğiättä üzlären yañaça totu turında uylarğa tieş,- dip fikerläre belän urtaqlaşa Räfiq Möxämmätşin.
Ğäzit xäbärçese yazğança, «Urıs islamı» proyektı äle matbuğatta basılmağan, ul tormışqa aşırılırmı-yuqmı, äytep bulmıy. Läkin anıñ qayber elementları tormışqa aşırıla başladı, di xäbärçe. Anıñ yazuına qarağanda, «Rusiäneñ saylap alır başqa mömkinlege yuq. Ul yä ber yaqnı ğına xuplawçı bulıp qala, yä törle-törle millätlärneñ, xalıqlarnıñ mänfäğätlären isäpkä alıp, urıs islamı proyektın öleşçä bulsa da, faydalanırğa tieş.
Bikä Timerova, Qazan